از افتاء تا اشتغال در دوره پهلوی دوم

فهرست اسامی علمای اهل سنت که اجازه افتاء آن‌ها در کمیسیون اجتهاد و افتاء

شورای‌عالی فرهنگ تأیید شد

رحیم روح‌بخش

مقدمه:

این مقاله در ادامه مقاله «از اجتهاد تا اشتغال در دوره پهلوی دوم…» می‌باشد[۱]. با این تفاوت که صرفاً شامل اسامی آن دسته از علمای صاحب فتوا اهل سنت است که در عصر پهلوی دوم، اجازه افتاء خود را به شورای‌عالی فرهنگ ارائه داده و صحت آن مجوز در «کمیسیون اجتهاد و افتاء» شورای مذکور مورد بررسی و تأیید قرار گرفته، سپس ارزش علمی آن در شورای‌عالی فرهنگ تصویب شده است. توضیحات مربوط به شورا و کمیسیون مذکور در مقدمه آن مقاله آمده است. در اینجا به‌اختصار خاطرنشان می‌گردد، در عصر پهلوی دوم، شورای‌عالی فرهنگ (۱۳۴۶-۱۳۱۷) در ادامه شورای‌عالی معارف (۱۳۱۷-۱۳۰۱) به‌عنوان یک نهاد سیاست‌گذار و تدوین و تصویب‌کننده قوانین و مقررات حوزه فرهنگ با محوریت نظام آموزشی کشور، با تشکیل کمیسیونی در صدد بررسی، معادل‌سازی و تصویب صحت و ارزش علمی اجازه‌نامه‌های اجتهاد از مراجع و مدرسین حوزه‌های علمیه شیعه و مجوزهای افتاء از مراجع و مدرسین حوزه‌های علمیه علمای اهل سنت برآمد. البته این کمیسیون در دوره بعدی فعالیت شورا، یعنی شورای‌عالی آموزش و پرورش (از ۱۳۴۷ تاکنون) نیز تا پیروزی انقلاب فعالیت کرده و موفق شد تعداد ۴۶۵ اجازه‌نامه (۲۰۵ اجازه‌نامه از مجتهدین و ۲۶۰ اجازه افتاء از علمای اهل سنت) را مورد بررسی و تصویب قرار دهد. در مقاله پیشین فهرست اسامی مجتهدینی که موفق به کسب تأییدیه شورا برای اجازه‌نامه‌های خود شده بودند، ارائه گردید. در این مقاله فهرست اسامی صاحبان فتوایی که اجازه‌نامه افتاء آن‌ها مورد بررسی و تصویب شورا قرار گرفته است، ارائه می‌شود.

چنان‎که در مقاله مذکور آمده است، علمایی که اجازه‌نامه آنان در این شورا مورد تأیید قرار می‌گرفت، می‌توانستند از این مجوز در حدود مدرک دیپلم وزارت فرهنگ استفاده کنند. طبق برخی داده‌های متن صورت مذاکرات شورا، علمای مذکور می‌توانستند با این مدرک به تمام مشاغل صاحبان مدرک دیپلم، نائل آیند. از آن جمله مجوز تأسیس دبیرستان و عهده‌دار شدن مدیریت آن (مصوب جلسه ۸۱۴، مورخ ۱۱/۸/۱۳۳۱)، اخذ امتیاز تأسیس دبستان ملی (غیردولتی) و مربی دبستان (مصوب جلسه ۶۹۹، مورخ ۲۶/۶/۱۳۲۸)، [تأکید مجدد] اعطای اجازه تأسیس دبستان و عهده‌دار شدن مدیریت مسئول آن آموزشگاه (مصوب جلسه ۸۵، مورخ ۱/۱۰/۱۳۵۰)، اخذ مجوز نشریه (جلسه ۴۵۸، مورخ ۲۳/۱/۱۳۲۲)، همچنین بنا به نقل از استاد احمد صافی، اجازه تدریس علوم دینی در مدارس، اخذ امتیاز محضر و بالاخره معافیت از خدمت نظام‌وظیفه عمومی (جلسه ۱۸۷، مورخ ۳۱/۱/ ۱۳۵۹ و ج ۹۶۰ مورخ ۲۹/۱/۱۳۲۲) از دیگر امتیازات این گواهینامه‌ها بود. البته ایشان این نکته را هم تأکید کردند «افتاء و اجتهاد از نظر استخدامی معادل دیپلم متوسطه شناخته‌اند، اما اصل مسئله یعنی استفاده از وجود افرادی که مدرک تحصیلی ندارند ولی صلاحیت علمی آن‌ها در بعضی از رشته‌ها محرز است، می‌تواند مورد بحث قرار گیرد.[۲]

دکتر محمدجعفر هرندی یکی از طلاب وقت حوزه نیز ضمن اشاره به اینکه ««طلاب [در دوره آیت‌الله بروجردی] بعد از مقداری تحصیل می‌توانستند در برخی مشاغل نظیر آموزشی، محضرداری، دفتر ازدواج و طلاق و … مشغول شوند، کما اینکه از طرف مراجع هم [به این کار] توصیه می‌شد» خاطرنشان کرده است: «این امتیاز در زمان وزارت فرخ‌رو پارسا [دوره وزارت از سال ۱۳۴۷ الی ۱۳۵۳] لغو شد و امتیاز مدرک دولتی را برای این موارد می‌خواستند».[۳] به‌طوری‌که جدول اسامی صاحبان فتوا نیز نشان می‌دهد در بخشی از این دوره یعنی حدفاصل سه سال ۱۳۴۵ الی ۱۳۴۸ هیچ‌گونه مجوزی صادر نشده است. بر این اساس به نظر می‌رسد لغو امتیاز مذکور فقط در مدت کوتاهی از دوره وزارت فرخ‌رو پارسا بوده، کما اینکه برخی صورت‌جلسات شورا نشان می‌دهد، در جلسه‌ای با حضور ایشان پیشنهاد مهمی درباره پیشنهادات کمیسیون اجتهاد و افتاء تصویب شده است. طبق پیشنهاد مذکور در جلسه‌ای با حضور فرخ‌رو پارسا «… حضرت آیت‌الله آقای حاج سید کاظم شریعتمداری و حضرت آیت‌الله آقای حاج سید محمدرضا گلپایگانی که از مراجع مسلم تقلید و از زعماء حوزه علمیه قم می‌باشند، به‎جای دو نفر مراجع متوفی معرفی می‌شوند… شورا با این پیشنهاد کمیسیون اجتهاد و افتاء موافقت خود را اعلام داشت»(جلسه ۲۳ مورخ ۳/۲/۱۳۴۸).

در خاتمه این نوشتار به ترتیب فهرست: اعضای کمیسیون اجتهاد و افتاء، مراجع فتوای اهل سنت مورد تأیید شورا و بالاخره اسامی علمایی که اجازه افتاء دریافتی آن‌ها در کمیسیون اجتهاد و افتاء شورای‌عالی فرهنگ مورد بررسی و تصویب قرار گرفته، به شرح ذیل ارائه می‌شود:

• فهرست اعضای کمیسیون اجتهاد و افتاء شورای‌عالی فرهنگ در ادوار مختلف

• فهرست مراجع فتوای اهل سنت که اجازه‌نامه‌های افتاء صادره آن‌ها از طرف شورای‌عالی فرهنگ تأیید شد

۳-فهرست اسامی علمای اهل سنت که اجازه افتاء آن‌ها در کمیسیون اجتهاد و افتاء شورای‌عالی فرهنگ تأیید شد:

حسام‌الدین مجتهدی، اسماعیل باباشیخ مدرس مردوخ، فخرالدین امام مردوخی، محمد اصولی، سید حبیب‌الله حسینی، سید رحیم ناصری، سید عبدالمغنی حسینی، محمدسعید خاوری [خالدی] بوکانی، عبدالحسین ابن‌الدین، علی‌اکبر امیرزاده شیخ‌الاسلامی، محمدصالح غلام‌ویسی، حسام‌الدین قریشی، سید علی حسینی، سید محمدامین احمدی، ملاعارف خاکی، احمد جریده، محمود خالدی، معین‌الدین خاوری، احمد ونوی، محمد افشاری سالار، اسماعیل احمدی، علی منیعی، عبدالسلام فاصلی، نجم‌الدین علائی، محمدحسن شیروانی، سید مظهر علوی، عطاءالله انصاری، محمدامین غفاری، حسن خلیقی، عمادالدین مردوخی، ملامحمد لاهیجانی، محمدحسن قاضی مکری، سید محمدعلی موسوی، عزیز تأیید، رسول احمدنژاد، محمدامین امام‌زاده، حسن ماجدی، سید احمد عزیزی، نجم‎الدین شمس جوکندان، عزیز کریمی، جمال‌الدین مجتهد، محمدامین خیرآبادی، ابراهیم ستوده، محمد حیدری، توفیق تبانچه، محمدحسین امینی، سید صدیق دادگر، ابوالقاسم صدرالدین، شیخ محمدعلی شیخ، محمدحسین خرم، عبدالله قاسمیانی، عابدین خاکی صدیق، عبدالرحمن شاهرخی، محمد غفرانی، عبدالعلی باقی، محمد کریم یوسفی، احمد بهرامی، محمدرئوف قاضی مکری، احمد قادرمزی، خواجه احمد احراری مقدم درمیان، خواجه یعقوب احراری مقدم درمیان، کمال موسوی، محمد کفائی، عزیزالله رفعت چاه، عطاءالله شریعتی، سید هاشم حسینی محصل مقدم، محمد صدیق فاروقی، اورج فاضل‌زاده رازلیقی، محمد حنیفه فقیهی، عبدالرحمن مدرس، عبدالله مفتی‌زاده، جلال طاهرمنش، ملاعبدالله ترابی، ملاعبدالحکیم خسروی، سیدمحمد حمیدی، احمد اشرفی، محمد عظیم خدامی، ملاعبدالقادر ملائی، ملامحمدعلی ذبیحی، ابوبکر شفیعی، ملامحمدحسین مدرس گرجی، سیدعبدالله اطهری، ملاعبدالله محمد، حاج ملاخالد وحید دربندی، عبدالرحمن معروفی، عبدالکریم مصطفی پورآذر، باباشیخ حسن سلطانی، ملاعبدالله محمدی، محمدسعید رستمی، عبدالحمید مولانائی، یوسف خدامرادی، احمد خلیقی، احمد فوضی جوکندان، جلال‌الدین معتمدی، نادر اختر، زاهد جلالی، محمدصادق قادر رمزی، جلال فاروقی، احمد آقا جلالی، عبدالله شیخ‎الاسلامی، محبی‌الدین جلالی، سید باقر هاشمی، ولی‌الله سامرائی، سیدلمحمد عاقبت علائی، سیدلاسدالله دلالی‌های ابریشمی، داود امیرقاسمی، حسین مهربانی، سید محمدامین حسین، عبدالمجید شیخ‌الاسلامی، احمد جلالی، عبدالرحمن رحمانی، بهاءالدین غفاری، حسین گلولانی، محمد اسماعیلی، حسن عثمانی، سید طه هاشمی، جمیل‌الدین مهاجری، بهاءالدین احمدی، احمد امینی‌آسالمی، محمد رضائی، عبدالقادر خالدی، اسماعیل گویلی‌کیلانه، محمد فضلی، بهاءالدین نقشبندی، محمد رمضانی، فرج‌الله ایوبی امیرآبادی، محمد مستوفی، شکرالله بابان، سید اسعد شیخ‌الاسلامی، محمود زندکریمی، قادر سعیدی تکانتپه، جمیل ضیاءالدینی، محمدباقر محی‌الدین، احمد مولائی، جلال‎الدین شیخ‌الاسلامی، محمد خالدی، سید عبدالمجید آل‌طعمه، مصطفی رسولی، محمدطاهر حسینی، مولود مارابی، مصطفی ذبیحی، باباشیخ نقشبندی، سیدمحمد سجادی، احمد فرهنگ، سیدحسین مسعود، سیدابراهیم حسینی‌کانی نیاز، سیداحمد مریوان شیخ‌الاسلامی، ناصر معتمدی، برهان شهابی کیهانی، سید حسن قریشی، محمد صالح رضائی، ابراهیم خلیفه بغدادی، عزیز عبدی، سیدمحمد صالح سمیعی، عبدالله عزیزی، مصلح‎الدین مجتهدی، عبدالله مردوخی اورامان، سعید تپنکو، زاهد اشعری، سیدنعمان حسینی، نظام‌الدین مجتهدی، علی اصولی، حسن پاشاآبادی، محمدامین ضیائی، صابر حسینی، عبدالواحد خالدخلیفه، محمد پاکزاد باپری، محمدعارف ذردوئی، هادی حق‌شناس، صالح بدری، محمدسعید حسامی، حسین مقیمی، عطاءالله نقشبندی، محمدسعید نقشبندی، محی‌الدین سجادی، ملاعبدالله مدرس گرجی، حسن ادیبی، احمد فرزند ملامحمود، جلال شافعی، محمود حسینی، عبدالله حسامی، صالح فیروزی، ملامجید مولائی، عبدالله اسماعیلی، صدیق وکیلی، محمد اکرادی، ابراهیم آقامجیدی، محمدصالح محمد بهمنی، محمد ابطحی، موسی احمدی، سعدالدین شیخ احمدی، محمدصالح سعیدی، عبادله محمدی، صالح راست خدیو، محمد هادی مفتی، محمد ظاهر کریمی، غفور آسوده، صالح صالحی نو، احمد مولانی، عبدالله پارسا، امین منیری، عمر ماجدی، عمر مدنی فر، عبدالقادر درویشی، سید ابوالفتح دعوتی، سید عبدالحسین نقیبی، سید عثمان ذبیحی ناو، محمدخالد کوکبی، سیدغریب مینوئی، عباس نصری زر، احمد هدایتی مؤخر، محمد مدرسی، عمر پارسا، محمدحسن وائلی، محمد شیخ الاسلامی، اسماعیل ایوبی امیرآبادی، فضل الله احمدی، سیدمحمد قریشی سیاناوئی، زاهد راست خدیو، محمد ربیعی، صلاح‎الدین ذبیحی، جلال نقشبندی، سید حسن سبطی، سید محی‌الدین طاهری، محمود محمودی، محمدناصر ضیائی، علی فیلسوفیان، فاضل سمیعی، صلاح حسنی، سیدمحمداسعد سجادی، رحمن رحمانی، محمد مسعودی ملقرنی، جلال قدسی، محمدامین محمدی، سید مجید عبدالرحمن، محمد علائی، محمد غفوری قرنی، محمد رحیم‌زاده، عبدالله طاهری، هادی حسینی، رئوف فرزین‎پور، حسین علائی، عبدالرحمن احمدی جاغر، شریف بخشنده، سیدمحی‌الدین قریشی، علی فخری، کتابعلی حاجی‌زاده، سید ابوالقاسم دیباجی فروشانی، عثمان احمدی، محمود محمدی، سید برهان‌الدین شیدای هاشمی، سید مهدی برقعی، عبدالرحمن حسین‌زاده.

[۱] رک به: رحیم روح‌بخش، «از اجتهاد تا اشتغال در دوره پهلوی دوم: فهرست اسامی مجتهدینی که اجازه اجتهاد آن‌ها در کمیسیون اجتهاد و افتاء شورای‌عالی فرهنگ مورد تأیید قرار گرفته است»، دوماهنامه چشم‌انداز ایران، شماره ۱۳۴، تیر و مرداد ۱۴۰۱، صص ۹۰-۸۴

[۲] – نشریه شماره ۱۴، شورای‌عالی آموزش و پرورش، خرداد ۱۳۶۰، صورت مذاکرات شورای‌عالی آموزش پرورش در مورد نظام تربیت‌معلم کشور: از تاریخ ۸ مهر ۵۸ الی ۱۶ فروردین ۶۰، ص ۲.

[۳] – مروری بر تاریخ حوزه‌های علمیه، مرجعیت شیعه و فعالیت‌های سیاسی علمای قم در گفت‎وگو با دکتر محمد جعفری هرندی: مصاحبه‌گر: مرتضی رسولی پور، سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

[۴] -در یکی از اسناد نخست‌وزیری مورخ ۷ آذر ۱۳۲۹ از ایشان به‌عنوان «مرجع فتوا و تقلید اهل تسنن (شافعی)» یاد شده که مقام صدرالاسلامی کردستان را به عهده داشت. در این سند، جمعی از علمای برجسته کردستان از مقام نخست‌وزیر وقت-رزم‌آرا- درخواست کردند با عنایت به فوت نامبرده، مقام مذکور به فرزند وی «حجت‌الاسلام آقای ملامحمد صدیق مجتهدی» اعطا شود. رک به آرشیو مرکز اسناد ریاست‌جمهوری، شماره بازیابی ۴۷۷۵.

[۵] – در یکی از اسناد نخست‌وزیری مورخ ۷ آذر ۱۳۲۹ بنا به پیشنهاد فرماندار کل کردستان، توسط نخست‌وزیر وقت-رزم‌آرا- از ایشان در جایگاه امام‌جمعه کردستان به دلیل مراتب میهن‌پرستی قدردانی شده است. رک به آرشیو مرکز اسناد ریاست‌جمهوری، شماره بازیابی ۵۶۹۴.

[۶] – در این سند اضافه شده «برای سایر نقاط ایران (گرگان- بلوچستان و سایر نقاط جنوبی) فهرست لازم بعد از مطالعه و تحقیق تعیین خواهد شد».

[۷] – در یکی از اسناد نخست‌وزیری ضمن اشاره به شیخ‌الاسلام نامی با نام اصلی شیخ احمد غیاثی به دلیل «مراتب میهن‌پرستی در وقایع اخیر آذربایجان…» پیشنهاد شده «یک عدد عصای مرصع به مشارالیه اعطا گردد»؛ البته در انتصاب این شیخ‌الاسلام به نامبرده تردید وجود دارد. برای سند مذکور، رک به آرشیو مرکز اسناد ریاست‌جمهوری، شماره بازیابی ۵۶۹۴.