مهاجرت دانشجویی:  ورودی‎ها و خروجی‌ها

مسعود عامل سخی

پدیده مهاجرت یکی از ابتدایی‌ترین موضوعات در جامعه بشری بوده است. اگر مهاجرت نمی‌بود، نژاد آریایی در ایران و هند و اروپا هم نمی‌بود. پس در نگاه اول مهاجرت به‌خودی‌خود قابل ارزش‌گذاری نیست که بخواهیم آن را خوب یا بد بدانیم و مهاجران را خوب یا بد بنامیم. دلایل مختلفی برای پدیده مهاجرت وجود دارد که باعث می‌شود کشوری بیشتر نقش مهاجرفرست و کشوری دیگر بیشتر نقش مهاجرپذیر را داشته باشد. سالنامه مهاجرتی ایران که توسط رصدخانه مهاجرت ایران منتشر می‌شود، شامل اطلاعات ذی‌قیمتی در این خصوص است. یکی از اشکال مختلف مهاجرت، مهاجرت دانشجویی است که در بسیاری از کشورهای دنیا ازجمله ایران وجود دارد، به‌طوری‌که ایران به عنوان کشوری مهاجرفرست و مهاجرپذیر در زمینه دانشجویی محسوب می‌شود. بررسی این موضوع که دانشجویان با چه پتانسیل علمی و فنی از کشور خارج یا به کشور وارد می‌شوند بحث بسیار مهمی است. صرف دادن اعداد و ارقام مبنی بر تعداد بالای دانشجویان ورودی به کشور نمی‌تواند بیانگر توان بالای علمی جامعه دانشگاهی کشوری باشد. برای نمونه امکان دارد کشوری دانشجویان نخبه خود را از دست بدهد و به ‌جای آن، پذیرای دانشجویان با استعداد تحصیلی به مراتب پایین‌تر از کشورهای دیگر باشد، در این صورت ماحصل این تبادل چیزی جز خسران برای آن کشور نخواهد بود.

مهاجرت ریشه در علل گوناگونی ازجمله نداشتن امید و آرزو به فردایی بهتر، عدم اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، بی‎توجهی به نیروی انسانی و عدم همدلی و همراهی با دانشجویان و فارغ‌التحصیلان از طرف جامعه و دولت، ناامیدی از داشتن نقش در ساختن فردای کشور خود، تمایل به زندگی در کشورهای دیگر، تمایل به کار و فعالیت در کشورهای دیگر، مشکلات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه مبدأ، وجود دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی در کشور مقصد و امکان اشتغال در حین و پس از تحصیل، هزینه‌های تحصیل و عوامل دیگر دارد. بر این اساس اگر جامعه و دولتی سودای استفاده از اقشار نخبه دانشگاهی خود را دارد، باید شرایط لازم برای ادامه زندگی دانشجویان را فراهم کند و با همدلی با قشر دانشجو که اکثراً از اقشار جوان و پرشور جامعه هستند رفتار کند.

بر اساس آخرین آمار یونسکو تعداد دانشجویان ورودی به ایران و نیز مهاجر از ایران بر اساس کشورهای مبدأ و مقصد در جداول ۱ و ۲ ارائه شده است.

جدول ۱: دانشجویان ورودی به ایران

(http://uis.unesco.org/en/uis-student-flow#slideoutmenu)

همان‌طور که مشاهده می‌شود بیشترین آمار دانشجویان خارجی در کشور ایران مربوط به کشورهای افغانستان، عراق و لبنان می‌باشد و سوریه و چین در مقام‌های بعدی قرار دارند. حدود ۸۵ درصد دانشجویان خارجی در ایران مربوط به افغانستان و عراق بوده و دانشجویان افغانستانی به‌تنهایی ۵۷ درصد دانشجویان خارجی را تشکیل می‌دهند. علاوه بر بحث همسایگی (غیر از چین) دلایل دیگری در این خصوص وجود دارد که ارتباط‌های سیاسی، هزینه تحصیل پایین در ایران در مقایسه با سایر کشورها در شرایط یکسان، عدم امنیت در کشورهای مبدأ و تمایل به مهاجرت ازجمله این دلایل هستند. البته باید ذکر گردد که دانشجویان افغانستانی که سال‌های سال در ایران بوده‌اند (به دلیل مهاجرت والدین و یا یکی از والدین) به‌عنوان دانشجوی خارجی در ایران محسوب می‌شوند و این مورد یکی از دلایل شمار بسیار بالای دانشجویان کشور افغانستان در ایران است. اینکه چه تعداد از دانشجویان افغانستان پس از فراغت از تحصیل به کشور خود بازمی‌گردند و چه تعداد در ایران می‌مانند یا سر از کشورهایی مانند آلمان و فرانسه و … درمی‌آورند نیز می‌تواند مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.

جدول ۲: دانشجویان خروجی از ایران

(http://uis.unesco.org/en/uis-student-flow#slideoutmenu)

به نظر می‌رسد در چند سال اخیر به دلیل پاندمی کرونا و فرمان حکومتی ترامپ شاهد کاهش در تعداد دانشجویان خروجی از ایران بوده‌ایم به‌طوری‌که تعدادی از دانشجویان ایرانی با بازگشت به کشور، به‌صورت مجازی در کلاس‌های درس دانشگاه‌های خارج از کشور شرکت کردند که با کاهش شدت پاندمی فعلی و تا رسیدن به پاندمی بعدی، راهی کشورهای مقصد شده‌اند.

نکته درخور توجه ورود دانشجویان کشورهایی است (رتبه اول و دوم کشورهای مهاجر دانشجوفرست به ایران) که هیچ جایی در مقصد دانشجویان ایرانی مهاجر وجود ندارد. متولیان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران باید به این مطلب بدیهی توجه بیشتری کنند که این وضعیت چه تأثیری بر آینده علمی کشور بر جای خواهد گذاشت، کشوری که قرار است در سال ۱۴۰۴ در منطقه سرآمد شود. هیاهو و شور و شوق بین‌المللی شدن دانشگاه‌های داخلی نباید باعث بستن گوش بر هشدارهای دلسوزانه و بی‎توجهی به آینده پژوهش و فناوری در کشور گردد. باید نگریست چه از دست می‌دهیم و چه به دست می‌آوریم. به صرف وجود دانشجویان از برخی کشورها نباید عنوان بین‌المللی بر پیشانی دانشگاه‌ها زد چه‌بسا که این‌چنین دانشگاه‌های ره به قهقرا دارند. به نظر می‌رسد بسیار ضروری است که بررسی و مطالعه دقیقی بر روی میزان پیشرفت دانشگاه‌های مذکور بعد چند سال صورت گیرد تا اثرات مثبت و منفی چنین جذب دانشجویی آشکار گردد. تمایل دانشگاه‌ها برای جذب چنین دانشجویانی به دلیل اخذ هزینه و جبران کسر بودجه باعث شده است تا بررسی علمی درستی بر روی انتخاب و جذب دانشجویان مذکور صورت نگیرد.■

• عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی عمران دانشگاه صنعتی قم