محمد آقایی
چشم‌انداز ایران: آمار و ارقامی که محمد آقایی در این مقاله ارائه می‌دهد گواه این است که اگر روند کنونی مصرف انرژی در کشور ادامه داشته باشد تا ده سال دیگر نه‌تنها نفتی برای صادرات نخواهیم داشت، بلکه تولید نفت کفاف مصرف داخلی را هم نخواهد داد. نویسنده مقاله راهکارهایی را برای برون‌رفت از این شرایط ارائه می‌کند که مبتنی بر اصول معطل‌مانده برنامه‌های توسعه است.
انرژی در کشور ما شامل هشت حوزه نفت و مایعات گازی، گاز و میعانات گازی، پالایش و فرآورده‌های نفت و گاز، پتروشیمی و فرآورده‌های هیدروکربوری آن، برق و انرژی الکتریکی، انرژی‌های تجدیدپذیر شامل انرژی خورشیدی و بادی و آبی و زمین‌گرمایی و بیوفیول و مانند این‌ها، انرژی هسته‌ای و زغال‌سنگ است.
حدود ۹۳ درصد از انرژی الکتریکی کشور منشأ انرژی اولیه نفت و گاز دارد و در ۷ درصد باقیمانده حدود ۵ درصد منشأ برق‌آبی و حدود ۲ درصد برق هسته‌ای و کمتر از ۴ درصد منشأ انرژی‌های تجدیدپذیر دارند. بر این اساس در حال حاضر بخش عمده انرژی مصرفی در کشور دارای منشأ انرژی اولیه نفت و گاز است. اکنون نفت و گاز نقشی بسیار مهم و تعیین‌کننده در اقتصاد و صنعت و تأمین و مصرف و تقاضای انرژی در کشور دارد.
میزان مصرف انرژی در کشور معادل حدود ۶ میلیون بشکه در روز معادل نفت خام در کشور است. میزان تولید انرژی اولیه در کشور در پیش از تحریم‌های اخیر امریکا، حدود معادل ۹/۹ میلیون بشکه نفت خام بوده که حدود ۹/۳ میلیون بشکه آن تولید نفت خام بوده است و مابقی آن عمدتاً تولید گاز و سپس دیگر منابع اولیه انرژی شامل انرژی هسته‌ای و انرژی‌های تجدیدپذیر است.
مجموع منابع نفت و گاز کشور، جایگاه اول جهانی را در بین کشورها به خود اختصاص داده است که نقطه قوت مهمی برای کشور است. منابع انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی و نیز منابع انرژی هسته‌ای، منابع گسترده‌ای هستند که تاکنون از این منابع به نحو شایسته و بارز استفاده نکرده‌ایم. همچنین از منابع نفت و گاز، به‌خصوص نفت با در نظر گرفتن فرصت‌های زمانی، به نحو احسن و شایسته و به‌موقع استفاده نکرده‌ایم. همین میزان کنونی از استفاده از این منابع مخصوصاً نفت و گاز در داخل نیز به دلیل مصرف غیربهینه و نبود کنترل و هدایت مصرف و تقاضا و با توجه به میزان مصرف زیاد روزانه منابع انرژی و سرانه انرژی و شدت انرژی، باعث شده است که مصرف سرسام‌آور انرژی را در کشور شاهد باشیم. شدت مصرف انرژی که حاصل تقسیم میزان انرژی مصرفی بر میزان تولید ناخالص داخلی است، در کشور ما حدود ۴ برابر متوسط جهانی و ۷ برابر شدت مصرف انرژی کشور ژاپن است که از بین کشورهای جهان واجد کمترین میزان شدت مصرف انرژی در جهان است.
این میزان مصرف انرژی در کشور موجب شده تا به‌عنوان مثال سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان بعد از امریکا و روسیه و در عین حال، با سطح تولید ناخالص کنونی، چهارمین مصرف‌کننده گاز در جهان بعد از امریکا و روسیه و کانادا باشیم.
این میزان مصرف غیراصولی و غیرمنطقی از یک‌سو و فقدان بهره‌برداری بهینه و مناسب و به‌موقع از منابع تجدیدناپذیر نفت و گاز از سوی دیگر، توأمان تهدیدی بزرگ برای کشور و اقتصاد آن است. به‌طوری‌که با همین سطح و روند تولید و مصرف انرژی نفت، روند عرضه و تقاضای داخلی در دهه دوم ۱۴۰۰ به هم می‌رسند و این یک چالش بزرگ امنیتی برای کشور است.
این نقاط قوت و نقاط ضعف و تهدیدات اقتصادی و امنیتی، مطالبی بسیار مهم در عرصه انرژی است و نشان می‌دهد که حتماً باید به‌طور عاجل برای آن چاره اندیشید و ادامه این وضعیت بی‌توجهی را برنمی‌تابد.
راهبردهای انرژی، پیش‌نیازها و الزامات آن
راه برون‌رفت از این وضعیت قطعاً ضرورتی اساسی و حیاتی برای کشور است و امری بسیار مهم و محتوم است. این راه برون‌رفت نیازمند حزم و جزم و عزم جدی و اساسی در تغییر رویه‌های موجود در نحوه تولید و مصرف کنونی انرژی و اتخاذ راهبردهای کلان کارا و اثربخش برای استفاده کامل و به‌موقع از نقاط قوت و رفع ضعف‌ها و غلبه بر تهدیدات و بهره‌گیری هوشمندانه از فرصت‌ها بر پایه نقاط قوت‌هاست که از وضعیت موجود به وضع مطلوب پیش‌بینی‌شده در اسناد بالادستی برسیم.
به‌کارگیری راهبردهای کلان عمومی رشد و توسعه همه‌جانبه در کشور پیش‌نیاز راهبردهای کلان انرژی در کشور است و الزامات راهبردی تحقق راهبردهای کلان انرژی بسترسازی‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مرتبط به هریک از راهبردهای کلان انرژی است. به‌عنوان مثال نمی‌توان راهبردهای کلان کارا و اثربخش در انرژی را به جریان انداخت و تحقق بخشید، مگر اینکه مکانیسم‌های کسب‌وکار رقابتی و سالم و هدایت‌شده و کنترل‌شده و عادلانه بازار در راهبردهای کلان عمومی کشور به‌عنوان پیش‌نیاز آن وجود داشته باشد یا نمی‌توان به راهبردهای کلان کارا و اثربخش انرژی دست یافت، ولی به الزام راهبردی رشد سرمایه‌گذاری و توسعه فنّاوری و توسعه تعاملات بین‌المللی بر پایه عزت و منافع ملی توجه قرار نشود.
مسیر رسیدن به وضع مطلوب، از شناخت وضع موجود و نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدات آغاز و با بهره‌گیری از بهترین تجارب داخلی و بین‌المللی و شناخت دقیق اهداف کلان در اسناد بالادستی کشور ترسیم و با شناخت فاصله وضع موجود با اهداف کلان و بهترین تجربیات درخور آن و تبیین راهبردهای کلان کارا و اثربخش برای رسیدن به وضع مطلوب ترسیم نهایی می‌شود. قطعاً در تحقق این راهبردها، کنترل مستمر راهبردی باید در طول برنامه و اجرا صورت پذیرد. راهبردهای کلان انرژی در کشور ما باید از چهار سند بالادستی قانون اساسی، سند چشم‌انداز، سند سیاست‌های ابلاغی اصل ۴۴ و سند سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی تبعیت کند. اهمیت مضامین مرتبط و اصلی هریک از سه سند اول روشن است و در مورد سند چهارم مهم‌ترین مطلبی که اهمیت ویژه دارد تکیه به اقتصاد و رشد و توسعه درون‌زا و برون‌گراست. در بستر این اسناد بالادستی و هدفمند و دارای سیاست‌ها و اهداف کلان و محوری راهبردی، موضوع‌های راهبردی زیر از بین مجموعه موضوعات راهبردی انرژی از اهمیت بسیار بالاتری برخوردارند: اصلاح ساختارها و سیستم‌های انرژی، تجاری‌سازی و خصوصی‌سازی، سبد دارایی‌های غیرفیزیکی و فیزیکی، سرمایه‌گذاری، فنّاوری، اکتشاف و توسعه و تولید نفت و گاز، زیست‌محیطی، تنوع‌بخشی و امنیت انرژی، مدیریت عرضه و تقاضای انرژی و تعاملات اثربخش بین‌المللی. از بین این موضوع‌های راهبردی، دو موضوع اول، اهم و ریل‌گذار رشد و توسعه و موضوع‌های بعدی مهم و لکوموتیو رشد و توسعه‌اند. هر دو موضوع اول، اساساً مغزافزاری و نرم‌افزاری و هشت موضوع بعدی هم نرم‌افزاری و هم سخت‌افزاری‌اند. اساساً در موضوعات راهبردی و راهبردهای کارا و اثربخش برآمده از این موضوعات نقش اصلی را رشد و توسعه‌های مغزافزاری و نرم‌افزاری تشکیل می‌دهند و رشد و توسعه سخت‌افزاری باید تحت‌الشعاع رشد و توسعه مغزافزاری و نرم‌افزاری قرار داشته باشند. در هریک از این موضوعات ده‌گانه فقط به راهبردهای اهم آن موضوع اشاره می‌شود. مجموعه مهم‌ترین راهبردهای کلان انرژی کشور به شرح زیر است:
موضوع راهبردی اصلاح ساختارها و سیستم‌های انرژی
- اصلاح ساختار بخش‌های اقتصاد کلان و انرژی و همسویی آن‌ها با اهداف سند چشم‌انداز و سیاست‌های کلی اصل ۴۴ در جهت افزایش کارایی و اثربخشی بخش‌های تولید و انتقال و مصرف انرژی.
- ایجاد مرکزیت در مدیریت، سیاست‌گذاری، هدایت راهبردی، برنامه‌ریزی، نظارت و کنترل یکپارچه راهبردی بخش‌های مختلف انرژی در کشور از طریق «وزارت نفت و انرژی».
موضوع راهبردی تجاری‌سازی و خصوصی‌سازی
- تحقق اهداف و پیاده‌سازی راهبردها و الزامات سیاست‌های کلی اصل ۴۴.
بهره‌گیری از سازوکارهای تجربیات موفق جهانی در فرایند تجاری‌سازی و آزادسازی هدایت و کنترل‌شده خصوصی‌سازی و کنار گذاشتن و برگشتن از تجربه‌های ناموفق جهانی در خصوصی‌سازی در کشور بر اساس تجربیات موفق جهانی در خصوصی‌سازی. امر خصوصی‌سازی به معنای تحقق تغییر مالکیت، آخرین حلقه خصوصی‌سازی است. پیش‌نیاز و حلقه‌های قبلی آن تجاری‌سازی و برقراری نظامات کارا و اثربخش بنگاه‌داری، اصلاح قوانین تجاری و اقتصادی در برقراری سازوکارهای رقابتی و سالم و عادلانه بازار، کیفی‌سازی و بهبود بهره‌وری تولید و تجارت و حذف انواع و اقسام رانت‌های تجاری و اقتصادی است.
- بهبود فضای کسب‌وکار و برقراری هدفمند و هدایت و کنترل‌شده و عادلانه کسب‌وکار.
توسعه خصوصی‌سازی اصولی به شرح بند بالا و گسترش مشارکت و ارتقای توانمندی و رقابت بخش‌های خصوصی در حوزه‌های مختلف انرژی به‌منظور توسعه تجارت داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی صنایع انرژی با توجه به بازارهای هدف.
- اصلاح مستمر قیمت حامل‌های انرژی تا حذف کامل یارانه‌ها و تنظیم قیمت حامل‌های انرژی بر اساس سازوکار رقابتی و سالم و عادلانه بازار.
انجام اقدامات ضروری و هم‌زمان در اقتصاد کلان برای رشد تولید در همه عرصه‌ها و رشد درآمد سرانه و کاهش شدت انرژی از الزامات این راهبرد است.
موضوع راهبردی سبد دارایی‌ها
- تلاش برای توسعه پایدار سبد دارایی‌ها و پورتفولیوی۱ صنایع نفت و گاز و انرژی.
توسعه زیرساخت‌های مرتبط و صنایع وابسته و انرژی‌بر با رعایت توجیه فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی طرح‌ها و الزامات آمایش سرزمینی و تعیین حوزه‌های کلیدی و اولویت‌دار سرمایه‌گذاری‌ها در مناطق مستعد کشور به‌ویژه در سواحل شمال و جنوب کشور برای صنایع پایین‌دستی نفت و گاز، به‌منظور حداکثرسازی و توسعه بهره‌گیری از ارزش‌افزوده در صنایع نفت و گاز و انرژی و صنایع وابسته و انرژی بر و جلوگیری از خام فروشی نفت خام و میعانات گازی و تولیدات خام صنعت پتروشیمی با رعایت ارزیابی اطمینان‌بخش درازمدت بازار در توسعه متوازن آن‌ها از الزامات این راهبرد است.
- ایجاد دارایی گسترده‌تر ناشی از بهره‌برداری صحیح و حداکثری از درآمدهای حاصل از منابع نفت و گاز کشور و استفاده از آن در توسعه امور زیر بنایی و ارزش‌افزوده در کلیه بخش‌ها ونیز توسعه صنایع انرژی‌بر (شامل صنایع پتروشیمی، صنایع سیلیکات و صنایع فلزی).
موضوع راهبردی سرمایه‌گذاری
توسعه و جلب سرمایه‌گذاری‌ها و جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی در صنایع نفت و گاز و انرژی به‌منظور توسعه و ارتقای کیفیت و کمیت تولیدات.
توسعه زمینه بهره‌برداری گسترده‌تر از منابع معدنی و امکانات طبیعی، محیطی، جغرافیایی و آب و هوایی در ارتباط با انرژی‌های تجدیدپذیر و برق‌آبی در کشور در جهت تنوع‌بخشی تولید و عرضه حامل‌های انرژی در این مورد الزامی است.
موضوع راهبردی اکتشاف، توسعه و تولید نفت و گاز
- گسترش اکتشاف، توسعه و تولید از منافع گسترده نفت و گاز کشور به‌عنوان یک مزیت رقابتی و موتور محرکه و پیشران در توسعه اقتصادی کشور.
- افزایش حداکثری ضریب برداشت از مخازن و افزایش و بهبود برداشت از مخازن، با استفاده از برترین و مناسب‌ترین فنّاوری‌ها در وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های بالادستی مرتبط به آن.
موضوع راهبردی فناوری
به‌کارگیری فنّاوری‌های نوین در تولید، انتقال و مصرف انرژی برای افزایش کارایی و اثربخشی و بهره‌وری انرژی و ارتقای بازده صنایع انرژی و نیروگاه‌ها در جهت کاهش شدت انرژی.
موضوع راهبردی زیست‌محیطی
برقراری توسعه متوازن و پایدار با رعایت کامل ملاحظات زیست‌محیطی و با تأکید بر استفاده صحیح و مؤثر از ذخایر و منابع و تأسیسات انرژی و منابع طبیعی در جهت مصالح و منافع بین نسلی و انسانی و حفظ محیط زیست سالم و پاک.
نحوه تولید و مصرف در کشور به محیط زیست کشور به‌خصوص در کلان‌شهرها ضربات جدی و اساسی زده است.
موضوع راهبردی تنوع‌بخشی و امنیت انرژی
- تنوع‌بخشی در سبد عرضه و تقاضای انرژی جهت ارتقای امنیت انرژی و رعایت یکپارچگی انرژی با تأکید بر مصالح و منافع ملی.
- افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و دوستدار محیط زیست در سبد عرضه و تقاضای انرژی در کشور و افزایش درآمدهای ناشی از صادرات حامل‌های انرژی.
موضوع راهبردی مدیریت عرضه و تقاضای انرژی
- مدیریت تأمین انرژی مورد نیاز برای پاسخگویی به رشد اقتصادی، تقاضا و صادرات جهت ارتقای امنیت انرژی.
- تقدم مدیریت تقاضا بر مدیریت عرضه و تنظیم سهم مناسب تقاضا و صادرات حامل‌های متنوع انرژی با رعایت ملاحظات فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی و بهینه‌سازی مصرف انرژی در جهت تأمین منافع ملی.
موضوع راهبردی تعاملات اثربخش بین‌المللی
استفاده حداکثری از جایگاه ژئوپلیتیک انرژی کشور در تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی در عرضه و تقاضای انرژی.
رعایت پایداری امنیت انرژی در سطح داخلی و گسترش امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی انرژی در چارچوب سیاست‌های راهبردی انرژی با به‌کارگیری دیپلماسی انرژی فعال و کارآمد و اثربخش در جهت مصالح و منافع ملی از الزامات این راهبرد است.
نتیجه‌گیری
مجموعه راهبردهای فوق اهم راهبردهای انرژی در موضوع‌های راهبردی فوق‌الذکر در حوزه‌های هشت‌گانه انرژی در نفت و گاز و پالایش و پتروشیمی و برق و انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای و زغال‌سنگ را تشکیل می‌دهند. با رعایت و به‌کارگیری این اساسی‌ترین راهبردها در کشور می‌توان حد اعلای استفاده از فرصت‌ها در به‌کارگیری و ارتقای نقاط قوت و رفع و دفع نقاط ضعف و جلوگیری از تهدیدها و خنثی‌سازی آن‌ها را شاهد بود.
برقراری مدیریت یکپارچه و منسجم انرژی در کشور و ایجاد نظام‌های رگلاتوری هدایت‌گر توسعه و بهره‌برداری در حوزه‌های متنوع و مشخص انرژی که برقراری این نظامات رگلاتوری در آن‌ها لازم و ضروری است و سامان‌دهی تقاضا و مصرف هدایت و کنترل‌شده با برقراری مصرف بهینه انرژی و کاهش مصرف سرانه و کاهش شدت انرژی و افزایش راندمان و بهره‌وری انرژی و تقدم مدیریت تقاضا بر مدیریت مصرف و حداکثرسازی بهبود و افزایش برداشت از مخازن نفت و گاز و افزایش ضریب برداشت از مخازن و استفاده به‌موقع و مطلوب و حداکثری از این نقطه قوت در امکانات و ثروت زیرزمینی کشور و بهره‌برداری از این فرصت و استفاده از درآمد آن به‌عنوان دارایی برای توسعه زیرساخت‌های کشور و افزایش ارزش‌افزوده ناشی از آن و مصرف نکردن این دارایی برای بودجه جاری جهت تأمین منافع ملی و برقراری مدیریت منسجم انرژی در کشور و هم‌زمان توسعه جدی و اساسی انرژی‌های تجدیدپذیر از برجسته‌ترین موضوعات راهبردی از بین مجموعه مهم‌ترین راهبردهای انرژی برشمرده‌شده در بالاست.■
پی‌نوشت:
- پورتفولیو مجموعه‌ای از طرح‌ها، پروژه‌ها یا عملیات است که به‌صورت گروهی مدیریت می‌شوند تا بتوان به اهداف استراتژیک دست یافت.
