جمشید شیخ
کارشناس تأمین اجتماعی
مدتی پیش در خبرها عنوانی توجه مرا جلب کرد: «روز صفر». این عنوان برای مطالعه خبر و گزارش مربوط به آن کافی بود. روز صفر که در قالب چند خبر و مقاله خبری دیگر منتشر شد، گزارشی بود برگرفته از نشریات خارجی که در اواخر سال گذشته و اوایل سال جدید میلادی به چاپ رسیده بود.
خلاصه این خبر و گزارش‌ها از این قرار بود که روز صفر، روز نام‌گذاری‌شده برای اتمام و پایان ذخایر آبی شهر ۵ میلیون نفری «کیپ‌تاون»، چهارمین شهر پرجمعیت کشور آفریقای جنوبی بود که ذخایر آبی آن بر اثر خشکسالی سه سال اخیر و افزایش جمعیت در دو دهه گذشته به این وضعیت رسیده بود. آخرین برآوردها و پیش‌بینی‌ها نشان می‌داد ظرف حدود سه تا چهار ماه تمامی ذخایر آب شیرین مصرفی مردم آن شهر خاتمه می‌یابد، شهری که در مجاورت دو اقیانوس اطلس و هند قرار دارد و سالانه پذیرای حدود ۲ میلیون نفر گردشگر است.
بخش‌هایی از گزارش‌های منتشرشده و گفته‌های مقامات محلی موضوع را مشخص‌تر می‌کند:
«تاریخ انتشار ۲۹ / ۱۰ / ۱۳۹۶
به گزارش سرویس بین‌الملل خبرگزاری صداوسیما به نقل از خبرگزاری فرانسه از کیپ‌تاون، در پی وقوع خشکسالی بیسابقه در صد سال اخیر در کیپ‌تاون، مسئولان سازمان آب شهری از شهروندان خواستند در مصرف آب صرفه‌جویی کنند.
بر اساس اظهارات مقامات این منطقه پرجاذبه گردشگری آفریقای جنوبی، تنها ۱۰ درصد از آب‌های پشت سدهای منطقه باقی مانده و سد مشهور «زی واترسکلوف» تقریباً به ته رسیده، کف آن کاملاً پیدا شده است و به‌سختی می‌توان لنگرگاه کشتی‌ها و قایق‌های تفریحی و گردشگری را در آن تشخیص داد.
لیسه ویلر، از دست‌اندرکاران این اسکله گردشگری، گفت: «در طول بیست سال گذشته هرگز سد را این‌قدر بی‌آب ندیده است.»
ساکنان کیپ‌تاون وقوع خشکسالی شدید که سبب ممنوعیت شنا و آبیاری باغچه‌ها شده است را از چالش‌های بزرگی می‌دانند که رفته‌رفته به نگرانی اجتماعی تبدیل خواهد شد.»
از این‌رو شهرداری شهر کیپ‌تاون مقرراتی را به این شرح وضع کرده است:
«جیره‌بندی آب: از تازه‌ترین محدودیت‌های ساکنان کیپ‌تاون می‌توان به جیربندی آب اشاره کرد که بر اساس دستور مقامات هر نفر در روز می‌تواند فقط از ۱۰۰ لیتر آب برای مصارف آشپزی، آشامیدن و شست‌وشوهای ضروری استفاده کند. همچنین شهرداری کیپ‌تاون از ساکنان این منطقه خواسته که زمان استحمام خود را محدود به دو دقیقه نمایند و از آبیاری باغچه‌ها و شستشوی ماشین‌هایشان خودداری کنند و حتی‌المقدور از آب‌شویه در توالت‌ها استفاده نکنند.»
در ادامه به بی‌توجهی فوری به شرایط بحرانی و پایداری آن اشاره می‌شود:
«یکی از بزرگ‌ترین ایرادها و انتقاداتی که به سیاست‌گذاران مصرف آب شهری وارد است اینکه آنان باید زودتر از وقوع چنین پدیده طبیعی یعنی سال‌ها پیش از این رویداد سیاست‌ها و دستورالعمل‌های خاصی را در محدودیت مصارف آب صادر می‌کردند. همچنین برخی از شهروندان کیپ‌تاون ناگزیرند در شرایط کنونی از چشمه‌های اطراف بخشی از نیازهای خود را تأمین کنند.
با توجه به کاهش شدید سطح آب در سدهای اطراف کیپ‌تاون مردم این مناطق از ادامه بحران آب در ماه‌های آینده خبر می‌دهند. کارشناسان محیط زیست با اشاره به کاهش نزولات جوی و باران در ماه‌های اخیر و سال گذشته، وقوع خشکسالی در کیپ‌تاون را در صد سال گذشته بیسابقه می‌دانند.
در حالی که جانستون، استاد دانشگاه کیپ‌تاون، معتقد است در صورتی که زمستان پرباران در پیش رو باشد فقط ۴۰ تا ۵۰ درصد از سدهای این استان آب‌گیری خواهد شد برخی دیگر از شدت گرما و خشکی بیشتر در کیپ‌تاون غربی خبر می‌دهند. مسئولان کیپ‌تاون در کشور آفریقای جنوبی با هشدار درباره خشکسالی بیسابقه در این کشور خواستار صرفه‌جویی بیشتر شهروندان در مصارف عمومی آب شدند.»
همان‌طور که مشاهده شد شرایط پیش‌روی چهارمین شهر بزرگ کشور آفریقای جنوبی که یکی از کشورهای توسعه‌یافته قاره سیاه به شمار می‌آید از بُعد ذخایر آب، به‌عنوان حیاتی‌ترین ماده موردنیاز بشر بعد از هوا، بسیار نگران‌کننده است و بدتر از آن تأخیر در اعلام به مردم، موجب شکایت و اعتراض شده است.
بررسی مقایسه‌ای وضعیت کشورمان و بسیاری از کلان‌شهرها که جمعیتی معادل یا بیشتر از کیپ‌تاون دارند شاید وضعیت خیلی بهتری را نشان ندهد. هم از بعد ذخایر آب و هم از بعد میزان مصرف، شرایط آتی امیدوارکننده به‌نظر نمی‌رسد:
- بُعد ذخایر
«وزارت نیرو اعلام کرد ۹۵ سد کشور کمتر از ۴۰ درصد آب دارند از میان ۱۷۷ سد بزرگ در شش حوضه آبریز اصلی کشور، ۹۵ سد ازجمله سدهای دز، بانه، سفیدرود، لار، زاینده‌رود، ساوه و ملاصدرا هم‌اکنون کمتر از ۴۰ درصد آب ذخیره‌شده دارند.
به گزارش وزارت نیرو، بر اساس ارزیابی صورت‌گرفته از ابتدای سال آبی (ابتدای مهرماه) تا چهارم بهمن‌ماه حجم ذخیره آب ۱۷۷ سد بزرگ موجود در شش حوضه آبریز دریای خزر، خلیج‌فارس، دریاچه ارومیه، فلات مرکزی، هامون و سرخس ۲۰.۳۱ میلیارد مترمکعب است.
ورودی به این سدها ۳۳ درصد، خروجی آن‌ها ۸ درصد و حجم آب ذخیره‌شده در مخازن این سدها ۱۴ درصد نسبت به سال گذشته (سال ۱۳۹۵) کاهش یافته است.
در حال حاضر حجم ذخیره کنونی آب در سدهای پنج‌گانه استان تهران (لار، طالقان، امیرکبیر، لتیان و ماملو) ۵۷۵ میلیون مترمکعب بوده و ۳۰ درصد حجم این سدها نیز پر است.
بررسی این اعداد و ارقام حکایت از کاهش ۳ درصدی حجم مخازن سدهای پنج‌گانه استان تهران نسبت به مدت مشابه سال گذشته دارد. «روزنامه جمهوری اسلامی- ۸ بهمن ۱۳۹۶»
- بُعد مصرف سرانه
۲-۱. مصرف خانگی: بررسی‌های انجام‌شده، متوسط آب مصرفی هر ایرانی در روز را برابر با ۲۲۰ لیتر و در برخی گزارش‌های دیگر مقدار آب مصرفی هر فرد برای استحمام ۱۰ دقیقه‌ای را ۲۲۰ لیتر نشان می‌دهد. به‌طورکلی میزان مصرف خانگی آب در کشورمان (۲۲۰ لیتر) نسبت به میانگین جهانی (۱۵۰ لیتر) ۴۷ درصد (حدود ۵/۱ برابر) بیشتر بوده و ایران سیزدهمین کشور پرمصرف آب جهان است.
نمودار شماره ۱: مصرف سرانه آب خانگی در ایران و جهان
منبع: سایت خبری تابناک، ۱۳/۴/۱۳۹۶
این در حالی است که مصرف سرانه کل آب شیرین در ایران از بسیاری از کشورهایی که حتی مصرف خانگی بیشتری نسبت به ایران دارند بیشتر است:
«در حال حاضر میانگین سرانه کل مصرف آب شرب در ایران (شامل تجاری، صنعتی، خانگی، فضای سبز و…) در حدود ۲۰۴ لیتر در روز است که در مقایسه با اکثر کشورهای اروپایی مانند اسپانیا (۲۰۰ لیتر در روز)، پرتقال (۱۹۴ لیتر در روز)، یونان (۱۷۵ لیتر در روز)، سوئد (۱۶۴ لیتر در روز)، دانمارک (۱۵۹ لیتر در روز)، انگلستان (۱۵۳ لیتر در روز)، اتریش (۱۵۳ لیتر در روز)، ایرلند (۱۴۲ لیتر در روز)، فرانسه (۱۳۹ لیتر در روز)، آلمان (۱۲۹ لیتر در روز)، هلند (۱۲۹ لیتر در روز)، بلژیک (۱۱۲ لیتر در روز) و لهستان (۹۸ لیتر در روز)، بالاتر بوده، ولی نسبت به برخی کشورهای اروپایی ازجمله سوئیس، فنلاند و ایتالیا و همچنین آمریکا و کانادا کمتر است؛ سرانه مصرف آب شرب در سوئیس ۲۵۲، در فنلاند ۲۱۳، در ایتالیا ۲۱۳، در امریکا ۲۹۵ و در کانادا ۳۲۶ لیتر در روز است. (سایت شرکت سهامی آب منطقه‌ای کرمان-۲۰/۱/۱۳۹۷)»
علاوه بر آن و بر اساس گزارش سازمان ملل متحد:
«هر انسان روزانه دست‌کم به ۵۰ لیتر آب نیاز دارد تا بتواند بنوشد، غذا درست کند و نیازهای بهداشتی خود را مرتفع کند. درواقع این ۵۰ لیتر آب برای دوری از انواع بیماری و حفظ کارایی انسان در زندگی حیاتی است، اما سازمان جهانی بهداشت مقدار متوسط سرانه ۱۵۰ لیتر را برای برآوردن نیازهای بهداشتی هر نفر در روز تعیین کرده است. در کل جهان روزانه ۱۰ میلیارد تن آب مصرف می‌شود. این در حالی است که بنا به اعلام همین سازمان تنها ۳ درصد از آب موجود در کل جهان قابل نوشیدن است و باقیمانده، آب دریا و غیرقابل نوشیدن است. از این ۳ درصد، ۵/ ۲ درصد به حالت یخ‌زده و در یخچال‌های قطب جنوب و قطب شمال قرار دارد و در دسترس بشر نیست؛ بنابراین انسان باید بتواند با ۵/ ۰ درصد باقیمانده همه نیازهای آشامیدنی و بهداشتی خود را برطرف سازد. آمارهای سازمان ملل نشان می‌دهد روزانه ۳ هزار و ۹۰۰ کودک در سطح جهان بر اثر مصرف آب آلوده یا بهداشت ناکافی جان خود را از دست می‌دهند.
گاهی در کلان‌شهرهای ایران در اوج فصل گرما مقدار سرانه مصرف آب به ۲۵۰ لیتر در روز هم می‌رسد. به‌طور مثال بر اساس اعلام شرکت آب و فاضلاب استان تهران میانگین مصرف روزانه آب تهران در حال حاضر نزدیک به ۳ میلیون و ۱۰۰ هزار مترمکعب یعنی ۳ میلیون و ۱۰۰ هزار میلیون لیتر است که این میزان مصرف معادل حجم کل دریاچه چیتگر است.
نکته تأمل‌برانگیز درباره آب مصرفی کشورمان این است که هنوز آب شرب از آب مصارف بهداشتی تفکیک نشده است. این در شرایطی است که در اغلب کشورهای جهان، آب قابل آشامیدن آبی نیست که از دوش حمام یا شیر آب سرویس‌های بهداشتی جاری می‌شود. گر چه در دنیای پیشرفته کیفیت آب غیرشرب آن‌قدر بالاست که می‌توان برای پخت‌وپز هم از آن استفاده کرد، اما بخش بسیار کمی از آن صرف تهیه غذا می‌شود و همه مردم برای نوشیدن از آب‌هایی که در بطری عرضه می‌شوند استفاده می‌کنند، اما به‌دلیل آنکه تفکیک آب شرب از آبی که صرف سایر کاربردها می‌شود، نیازمند سرمایه اولیه زیادی است، بسیاری از کشورهایی که در زمره کشورهای ثروتمند جهان قرار ندارند، نمی‌توانند هزینه‌های راه‌اندازی با حفظ زیرساخت‌های مناسب تفکیک آب شرب را تقبل کنند و به همین دلیل مردم این کشورها مجبورند بخش بیشتری از درآمد خود را صرف پرداخت آب‌بها کنند. در کل جهان سرانه مصرف آب حدود ۱۵۰ لیتر است که برخی از کلان‌شهرهای ما دو برابر این میزان مصرف می‌کنند. این در شرایطی است که کشورمان دوره تنش آبی را پشت سر می‌گذارد و بخش‌های زیادی از تالاب‌ها و دریاچه‌هایی مانند هامون و ارومیه خشک شده است. در ایران از ۹۰ درصد آب اختصاصی به بخش کشاورزی، ۶۰ درصد هدر می‌رود.» (دنیای اقتصاد – ۲۰/۱/۱۳۹۷)
۲-۲. مصرف کشاورزی
بررسی مصرف آب در بخش کشاورزی وضعیتی به‌مراتب فجیع‌تر را نشان می‌دهد:
«طبق آمارهای موجود، راندمان آبیاری در ایران ۴۰ درصد است. در ایران به‌ازای مصرف هر مترمکعب آب ۹۳۰ گرم ماده خشک تولید می‌شود و این در حالی است که این مقدار در دنیا به‌طور متوسط ۲۳۰ کیلوگرم ماده خشک است. در ایران سهم کشاورزی از آب‌های زیرزمینی ۴۹ میلیارد مترمکعب است که باید آن را به ۲۵ میلیارد مترمکعب کاهش داد تا بتوان امیدی به نجات منابع زیرزمینی داشت.
مصرف آب در کشور ۹۶ میلیارد مترمکعب است، یعنی حدود ۸۰ درصد از آب کشورمان را مصرف می‌کنیم. این اتفاق عجیبی است که تنها در کشور ما رخ می‌دهد و کشورهایی مانند امریکا و اسپانیا و هلند تنها بین ۲۱ تا ۲۵ درصد از منابع آبی خود استفاده می‌کنند و این در شرایطی رخ می‌دهد که آن‌ها منابع آبی غنی‌تری نسبت به ما دارند.
با وجود اینکه بیش از ۹۰ درصد مصرف آب در کشورمان مربوط به بخش کشاورزی است، ولی میزان بهره‌وری آب تنها ۳۰ درصد است.
در حال حاضر ۱۷۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد و ۲۹۸ دشت از ۶۰۹ دشت کشورمان بیلان منفی دارند که نشان‌دهنده بحران ویران‌کننده‌ای در منابع آبی کشور است و از طرفی ۶۰ درصد آب مورد نیاز در بخش کشاورزی از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود و برداشت آب اضافی از چاه‌ها رقم بالایی را به خودش اختصاص داده است.
۹۲ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی در مقایسه با آمارهای جهانی بسیار بالا است زیرا این رقم به‌طور متوسط در جهان ۷۰ درصد است و این میزان حتی در برخی از کشورها به ۵۰ درصد هم کاهش پیدا کرده است و این اهمیت مدیریت درست آب را در این کشورها نشان می‌دهد.
در مصرف آب روزانه و شرب نیز ایرانی‌ها جزو پرمصرف‌ها هستند به‌طوری که یک ایرانی دو برابر یک اروپایی و ۱.۵ برابر امریکایی آب شرب مصرف می‌کند.»(سایت تحلیل بازار کشاورزی – ۲/۵/۱۳۹۶)
نمودار شماره ۲: سهم کشاورزی از مصرف آب در ایران و جهان
منبع: سایت خبری تابناک، ۱۳/۴/۱۳۹۶
با بررسی بیشتر موضوع و با توجه به پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته ازجمله ورود جهان به یک دوره خشکسالی سی ساله، وضعیت آبی آینده کشور وخیم‌تر می‌کند:
«… چند ماه پیش سازمان فضایی امریکا «ناسا» گزارشی پیرامون گرمایش جهانی و خشکسالی در سی سال آینده جهان منتشر کرد که برای ما حکم تابلو خطر داشت. در این گزارش آمده بود بررسی‌های محققان نشان می‌دهد ۴۵ کشور جهان در معرض خشکسالی شدید هستند و ایران در رتبه چهارم فهرست هشدار قرار دارد. گزارشی نگران‌کننده که در بخشی از آن به رودخانه‌های دجله و فرات اشاره شده بود و اینکه این رودخانه‌ها چگونه بر اثر گرمایش زمین از یک‌سو و مسابقه سدسازی در منطقه از سوی دیگر بعد از رودخانه‌های هند، بیش از هر جای دیگر در حال از دست دادن آب هستند که خطر خشکیدن دجله و فرات برای ما به معنای از دست رفتن بارش‌های پاییزه و تشدید پدیده گرد و غبار است.
در این گزارش به کشورهایی مثل ایران، عراق، ترکیه و سوریه هشدار جدی داده شده است که به‌خاطر استفاده نامطلوب از منابع آبی در معرض جدی خطر خشکسالی و بحران آب قرار خواهند داشت. در بخشی دیگر از این گزارش آمده که بعید نیست بین سی تا چهل سال آینده، بخش‌های وسیعی از ایران به بیابان مطلق تبدیل شود. (خبرگزاری ایسنا، ۱۸/۱/۱۳۹۵)
با این مقدمات و صرف‌نظر از تحقق یا تحقق نشدن پیش‌بینی‌ها، تحت شرایط حاضر، میزان بارندگی و ورودی آب به سدها، ذخایر آبی (سطحی یا زیرزمینی)، الگوی مصرف خانگی، میزان مصرف آب شیرین و میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی حاکی از وضعیت نگران‌کننده و غیرقابل قبولی است و هرچند که با توجه به سطح فناوری‌های کشورمان و حتی تکنولوژی روز جهانی، امکانات خیلی محدودی برای افزایش رطوبت و بارش و افزایش ورودی آب (ورودی آب از رودخانه‌هایی که سرچشمه آن‌ها خارج از ایران هستند) وجود دارد، لیکن بی‌شک راهکارهایی برای هر دو بخش ورودی و ذخیره‌سازی و مصرفی وجود دارد که باید مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
کمبود امکانات (فناوری و منابع مالی)، ضعف مدیریتی، ساختارهای ناکارآمد و …، افزایش منابع آبی را برای دولت تقریباً ناممکن نموده،[۱] لیکن کنترل و بهینه‌سازی مصارف آبی کاملاً ممکن بوده و علاوه بر دولت، سازمان‌های دولتی و سازمان‌های عمومی غیردولتی و …، مردم در قالب سازمان‌های مردم‌نهاد[۲] یا به‌صورت انفرادی[۳] نیز می‌توانند در آن نقش مهم و جدی ایفا کنند، اما قطعاً دولت می‌تواند برای کنترل و بهینه‌سازی مصرف آب اقداماتی را به این شرح دنبال نماید:
- فرهنگ‌سازی در سطح گسترده و در ابعاد مختلف؛
- تغییر سبک آبیاری در بخش کشاورزی و لزوم اخذ مجوز کشت اقلام با توجه به مزیت منطقه‌ای؛
- الزام نمودن ماشین‌شویی (کارواش) ها به استفاده از روش‌های جدید (روش بازیابی، روش بخارشوی صنعتی…)
توضیح: حسب آمار اسفندماه ۹۶، تعداد ۳۲۰ واحد کارواش به‌طور رسمی در شهر تهران فعال هستند. برآورد میزان مصرف سالیانه هر کارواش بر اساس میانگین روزانه ۳۵ مترمکعب (سایت خبری ایسنا،۵/۱۲/۹۶)، بیش از ۴۸ میلیون مترمکعب یعنی معادل مصرف ۶۱۰ هزار نفر بر مبنای مصرف میانگین روزانه ۲۲۰ لیتر (۲۲/. مترمکعب) برای هر نفر در روز است.
- تغییر سبک آبیاری فضاهای سبز از روش غرق‌آبی به روش قطره‌ای؛
- وضع قوانین بازدارنده برای مصرف آب؛
- افزایش قیمت آب به‌صورت تصاعدی؛
- شناسایی و حذف چاه‌های غیرمجاز؛
-ایجاد پلیس آب؛
اما آنچه هدف این مقاله است به اقداماتی مربوطه می‌شود که دولت و سازمان‌های دولتی و عمومی برای کنترل و کاهش مصرف در اماکن در اختیار دولت و سازمان‌های نام‌برده می‌توانند انجام دهد. آیا دولت به‌طور جدی تاکنون به این موضوع توجه کرده و به آن پرداخته است؟
بهتر است پیش از هر مطلبی از حجم دولت، تعداد دستگاه‌های دولتی و عمومی، ساختمان‌ها و تعداد کارکنان بخش دولتی و عمومی و نیز چگونگی مصرف آب در اماکن متعلق به آن دستگاه‌ها، اطلاعاتی داشته باشیم:
تعداد وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی، شرکت‌های دولتی، نهادهای غیردولتی و سازمان‌های تحت نظارت رهبری، مؤسسات و شرکت‌های تحت پوشش نهادهای غیردولتی، صندوق‌های بازنشستگی و شهرداری‌ها به این ترتیب است:
| تعداد (دستگاه) | عنوان |
| ۱۸ | وزارتخانه |
| ۹۱۱ | مؤسسات دولتی |
| ۷۷۹ | شرکت‌های دولتی |
| ۴۲ | نهادهای غیردولتی و سازمان‌های تحت نظارت رهبری |
| ۵۹۵ | مؤسسات و شرکت‌های تحت پوشش نهادهای غیردولتی |
| ۲۰ | صندوق‌های بازنشستگی |
| ۱۲۳۶ | شهرداری‌ها |
| ۳۶۰۱ | جمع کل |
با جمع دستگاه‌های اجرایی می‌توان گفت که در کشور ۳۶۰۱ دستگاه اجرایی فعالیت می‌کنند. همچنین در استان‌های کشور هم حدود ۲۴۷ هزار و ۶۴ اداره کل و نهاد فعال هستند. تعداد حقوق‌بگیران دستگاه‌های اجرایی در سال ۱۳۹۳ از این قرار است:
| تعداد (نفر) | عنوان |
| ۲۰۳۴۰۰۰ | وزارتخانه‌ها، مؤسسات سازمان‌های دولتی |
| ۶۰۰۰۰۰ | کارکنان نیروهای انتظامی و نظامی |
| ۴۳۶۴۸۸ | شرکت‌های دولتی |
| ۶۰۳۰۰۰ | نهادهای عمومی و غیردولتی |
| ۳۱۲۰۰۰ | حقوق حالت اشتغال ایثارگران و مستمری والدین |
| ۳۹۸۵۴۸۸ | جمع کل حقوق‌بگیران دستگاه‌های اجرایی |
(منبع: سایت خبرگزاری مهر، ۷/۱۱/۱۳۹۶)
اما در خصوص تعداد و مساحت اعیان و عرصه اماکن در اختیار دستگاه‌های اجرایی کشور (دولتی، عمومی، عمومی غیردولتی) اطلاعات مشخصی در دست نیست.
از دیگر اطلاعاتی که برای بررسی موضوع و نتیجه‌گیری مورد نیاز است، فراوانی (نسبت) مصارف آب در واحدهای اداری است. طبق یکی از بررسی‌های انجام‌شده نسبت مصارف آب در اماکن اداری به این ترتیب است:
نمودار شماره ۳: سهم هر یک از مصارف در ساختمان‌های اداری
منبع: سایت مشاوران خدمات انرژی آریان بهسا
با توجه به اینکه هدف در این مقاله تحقیقی، بررسی میزان و نحوه مصرف آب در اماکن دولتی و ارائه راهکارهایی برای بهینه‌سازی مصرف آب است، اما به دلیل نبود سایر اطلاعات مورد نیاز ازجمله مقدار مصرف آب در هریک از مراکز و ساختمان‌های متعلق به دولت و بخش عمومی و غیردولتی، در ادامه از طریق تخمین به بررسی میزان مصرف آب، راهکارهای بهینه‌سازی مصرف و میزان صرفه‌جویی در استفاده از این مایه حیات می‌پردازیم.
اگر در نظر بگیریم در حال حاضر حدود ۴ میلیون نفر در بخش دولتی و عمومی مشغول به کار هستند (آمار سال ۹۳ نشان می‌دهد به‌استثنای ۳۱۲ هزار نفر حقوق‌بگیر حالت اشتغال، ۳ میلیون و ۶۷۳ هزار و ۴۸۸ نفر در دستگاه‌های اجرایی مشغول به کار بوده است). چنانچه بپذیریم میزان مصرف سرانه آب در کشور بر اساس کمترین میزان برآورد شده در روز ۲۲۰ لیتر باشد و این تعداد روزانه نیمی از ساعات عمر خود را- بدون احتساب ساعت خواب- در محل کار خود باشند بنابراین روزانه حدود ۵۰ درصد از مصرف آب، یعنی حدود ۱۱۰ لیتر، در محل کار محتملاً مصرف می‌شود (با توجه به بزرگی فضاهای سبز در محوطه‌های اماکن اداری، این مقدار می‌تواند بیشتر هم باشد)؛ به عبارت دیگر روزانه چیزی در حدود ۴۴۰ میلیون لیتر آب در کشور در ساختمان‌ها و مراکز اداری مصرف می‌شود؛ یعنی در چهار بخش مصرفی شامل مصارف بهداشتی، سرمایش و گرمایش، آبیاری فضای سبز و پخت‌وپز و شستشوی ظروف این میزان مصرف صورت می‌گیرد.
این در حالی است که شاید به‌راحتی بتوان احتمال داد:
- بخشی از شیرآلات معیوب هستند.
- عادات مناسبی برای امور بهداشتی در استفاده از آب (میزان باز کردن شیر، ممتد باز بودن شیر به‌ویژه در زمان وضو گرفتن و …) وجود ندارد.
- وسایل سرمایشی و گرمایشی (چیلرها و …) بعضاً قدیمی و پرمصرف هستند.
- سیستم عایق‌بندی ساختمان‌ها چندان مناسب نیستند.
- اغلب سیستم کنترلی هوشمند برای تنظیم دمای مناسب در فصول گرم و سرد در ساختمان‌ها وجود ندارد،
- آبیاری فضاهای سبز عموماً به روش غرقابی انجام‌شده و دقت کافی در کنترل مصرف آب در این بخش انجام نمی‌شود.
- عموماً اتومبیل‌های سازمانی و حتی شخصی کارکنان با استفاده از شلنگ آب در محوطه‌ها در ساعات اداری و غیراداری انجام می‌شود.
- از روش‌های صنعتی و مدرن در شستن مواد اولیه پخت غذا (سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، گوشت و …) و پختن غذا و نیز شستن ظروف استفاده نمی‌شود.
- از روش‌های جدید و از ماشین‌آلات صنعتی در تمیزکاری و شستن سطوح، راه‌پله‌ها، سالن‌ها و … استفاده نمی‌شود،
- و اگر بتوانیم صرفاً ۲۰ درصد از این مصارف را بهینه نماییم، حدود ۸۸ میلیون لیتر ذخیره خواهیم داشت یعنی معادل مصرف روزانه یک شهر ۴۴۰ هزارنفری و چنانچه موفق به کاهش مصرف تا حد سرانه جهانی (۱۵۰ لیتر در روز) روزانه به ازای هر نفر ۷۰ لیتر و درمجموع حدود ۲۸۰ میلیون لیتر ذخیره خواهیم داشت، یعنی معادل مصرف یک شهر ۱ میلیون و ۸۶۰ هزارنفری (حدود مصرف سومین شهر پرجمعیت کشور بعد از تهران و مشهد یعنی شهر اصفهان بر پایه سرشماری سال ۹۵ بر اساس مصرف سرانه ۱۵۰ لیتر در روز).
راه‌های متعددی برای بهینه‌سازی مصرف در اماکن دولتی وجود دارد که البته به کمی هزینه هم نیاز دارد، اما شاید در یک دوره کوتاه‌مدت با صرفه‌جویی در مصرف آب که با اقداماتی که انجام می‌شود میزان مصرف برق هم طبعاً کاهش خواهد یافت، صرفه‌جویی در هزینه‌های برق و آب صورت گرفته و موجب برگشت هزینه‌های انجام‌شده خواهد شد.
جهت تحقق صرفه‌جویی فوق، به تعدادی از توصیه‌ها راهکارهای صرفه‌جویی آب در ساختمان‌های اداری اشاره می‌کنیم:
- استفاده از کولر (چیلر) های کم آب‌بر؛
- جابه‌جایی کولرها به محل‌هایی کمتر در معرض تابش آفتاب؛
- استفاده از سایه‌بان برای کولرها؛
- استفاده از سیستم‌های مرکزی با قابلیت کنترل موضعی؛
- کنترل مصرف آب برای ظرفشویی و پخت‌وپز در اداراتی که رستوران دارند و نصب کنتور برای این محل‌ها؛
- استفاده از گیاهان همخوان با اقلیم برای فضای سبز ادارات؛
- استفاده از کودهای متراکم‌شده به‌جای فضولات حیوانی در فضای سبز؛
- استفاده از روش آبیاری قطره‌ای برای آبیاری فضای سبز؛
- انتخاب زمان آبیاری گیاهان فضای سبز در اوایل روز یا شب؛
- استفاده از کودهای گیاهی آلی برای باغچه‌ها؛
- جلوگیری از نشت شیرآلات بدون جایگزین با شیرهای کاهنده؛
- استفاده از درفشان (پرلاتور) برای کلیه شیرهای قدیمی؛
- کاهش تعداد دفعات چمن‌زنی؛
- تنظیم تیغه ماشین‌زنی درحالت ماکزیمم برای حفظ حداکثر رطوبت خاک و درنتیجه حداقل نیاز به آبیاری فضای سبز؛
- کنترل سرریز و نشت فلاش‌تانک‌ها و استفاده از فلاش‌تانک‌های دومرحله‌ای تنظیم‌شده با حداقل میزان آب؛
- کنترل نشت شیرآلات و اتصالات؛
- عدم آبیاری باغچه‌ها در روزهای بارانی؛
- سعی در پرورش گیاهان مشابه در کنار باغچه‌ها از لحاظ نیاز به زمانی یکسان برای آبیاری؛
- وجین علف‌های هرز فضای سبز برای جلوگیری از صرف آب و مواد مغذی؛
- خودداری از کاشتن گیاهان تزئینی و نصب فواره‌های پخش‌کننده آب؛
- جلوگیری از شست‌وشوی وسایل نقلیه با شلنگ آب؛
- نصب حداقل درفشان برای شیرهای معمولی؛
- کلیه لوله‌ها با توجه به شرایط آب و هوایی عایق‌کاری شود تا در تابستان برای رسیدن به آب سرد، مقدار زیادی آب هدر داده نشود و در زمستان برای رسیدن به آب گرم؛
- تنظیم فاصله حداقلی محل قرار گرفتن آب‌گرم‌کن در آبدارخانه با محل مصرف؛
- استفاده از سر دوش‌های کاهنده برای دوش‌ها؛
- حذف تدریجی نظافت سالن‌ها و اماکن با استفاده تی‌شوی و استفاده از ماشین‌آلات صنعتی جهت صرفه‌جویی قابل‌توجه در مصرف آب و کاهش استهلاک نیروی انسانی.
اما از کجا باید آغاز کرد؟
صرف‌نظر از اقدامات متعدد و مؤثری که دولت در زمینه افزایش منابع و بهینه‌سازی مصارف آب به‌ویژه در بخش کشاورزی و با مشارکت گسترده خود کشاورزان و سمن‌ها در سطح کشور می‌تواند انجام دهد، رئیس‌جمهور محترم می‌تواند در قالب اصلاحات نظام اداری در بخش‌های دولتی و عمومی (دستگاه‌های اجرایی) با فرهنگ‌سازی مناسب و صدور بخشنامه‌های مؤثر و پایش اجرای اقدامات لازم‌الاجرا و … امکان کنترل و بهینه‌سازی مصرف آب را به‌خوبی فراهم آورد.
هم‌اکنون سـازمـان محیط‌زیست در این خصوص و در بخشی از آنچه تحت عنوان مـدیـریت سبـز نام برده شده، اقداماتی را ازجمله تدوین مجموعه‌ای از شاخص‌ها در قالب چک‌لیست نظارتی برای پایش مصرف آب در دستگاه‌های اجرایی کشور انجام داده که در فرآیند ارزیابی سالانه شاخص‌های عمومی و اختصاصی دستگاه‌های اجرایی از آن استفاده می‌شود. اگرچه این اقدام خوبی است، ولی با توجه به آیندۀ نگران‌کننده وضعیت آب، کافی به‌نظر نمی‌رسد. سازمان محیط زیست با قدرت اجرایی کافی باید بتواند نقش خود را در این عرصه قوی‌تر ایفا کند. برای این منظور در اولین گام، انجام اقدامات ذیل – از طریق مرکز آمار ایران – ضروری به نظر می‌رسد:
- تعیین میزان مصرف آب در دستگاه‌های اجرایی کشور در مقاطع مشخص مثلاً دوماهه؛
- تعیین تعداد اماکن دولتی و عمومی مورد استفاده دستگاه‌های اجرایی؛
- تعیین متراژ زیربنای هر ساختمان و فضای سبز اماکن مورد استفاده دستگاه‌های اجرایی؛
- تعیین تعداد شاغلان در هر ساختمان؛
و دیگر اطلاعات اولیه‌ای که با یک بخشنامه تکلیفی از سوی دولت و تعیین سازوکارهای نحوه احصاء آن‌ها توسط مرکز آمار ایران قابل دستیابی می‌باشد.
در گام بعدی:
- تعیین هدف کاهش مصرف، مثلاً ۲۰ درصد در ظرف یک سال برای هر دستگاه؛
- توضیح: این هدف‌گذاری برای بهینه‌سازی مصرف برای سال‌های بعد باید تا میزان مصرف در سطح سرانه جهانی و حتی بهتر از آن ادامه یابد.
- اخذ مستمر اطلاعات و ارائه بازخورد به هر دستگاه؛
- رتبه‌بندی دستگاه‌ها در سطح ملی (این اقدام به‌صورت درون‌دستگاهی نیز می‌تواند انجام شود)؛
- تعیین نشان افتخار ملی برای بهترین مدیریت دستگاهی در مصرف آب یا با عنوان کلی‌تر مدیریت سبز؛
- تعیین سایر مزایا، پاداش و امکانات ارزشمند برای دستگاه‌های موفق در بهینه‌سازی مصرف آب و نیز سایر شاخص‌ها و عامل‌های مندرج در مدیریت سبز؛
این برنامه‌ها و اقدامات که نیازمند فرهنگ‌سازی، دستور اداری و تعیین بودجه لازم است، در صورت موفقیت، می‌تواند با تأثیرگذاری در سطح خانواده‌های کارکنان دستگاه‌های اجرایی به تحقق اهداف و برنامه‌های کشوری سرعت بیشتری بدهد، با کمی عزم بیشتر از سوی دولت و کارکنان دستگاه‌های اجرایی و با هدف‌گذاری صحیح، تدوین سیاست‌های کارآمد و برنامه‌ریزی درست دستیابی به میزان مصرف آب مطابق با سرانه جهانی (۱۵۰ لیتر در روز) و حتی بهتر از آن دور از دسترس نخواهد بود.
بیان چند نکته دیگر نیز لازم می‌آید:
- هزینه‌های صرف‌شده برای اقدامات اصلاحی (لوله‌کشی برای آبیاری قطره‌ای فضاهای سبز، دوجداره و عایق‌بندی نمودن ساختمان‌ها، خرید تجهیزات و ماشین‌آلات برای نظافت ساختمان‌ها) علاوه بر ارزش بزرگ ملی که نتایج آن حتی برای نسل‌های آینده نیز باقی خواهد ماند، به‌نوعی سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود، چراکه کاهش هزینه‌های آب، برق و گاز و … ظرف مدت کوتاهی به بازگشت سرمایه منجر خواهد شد.
- مدیران دستگاه‌های اجرایی پیش از هر دستورالعمل و بنا به اختیارات خود به‌ویژه در مواردی که به بودجه زیادی نیاز نباشد، می‌توانند در این زمینه‌ها اقدامات لازم و مؤثری را به انجام رسانند.
اگر فرض بگیریم بخشی از نیاز به یک ماده مهم مانند بنزین ممکن است با جایگزینی ماده دیگری مانند گاز یا گازوئیل برطرف شود یا هر جایگزینی برای هر ماده یا انرژی دیگری وجود داشته باشد، باید اذعان کرد که آب مهم‌ترین ماده بدون جایگزین است. اگر امروز که هنوز شاید فرصت‌هایی برای نجات این عنصر حیاتی وجود داشته باشد، اقدامی نکنیم شاید فردا زمان کافی برای آن وجود نداشته باشد.
مسئولیت اجتماعی (OSR)[۴] تمامی سازمان‌ها اعم از دولتی، عمومی و حتی خصوصی ایجاب می‌کند، همگان در این زمینه کوشا باشند. شاید وقت آن باشد که مدال‌هایی مانند شجاعت و خدمت، امروز بیش از هر موضوع دیگر به ناجیان آب داده شود. شاید زمان آن رسیده است که مردم کالاها و خدمات سازمان‌ها و شرکت‌هایی را تقاضا کنند که علاوه بر کیفیت کالای تولیدی، نشان نجات آب را دریافت کرده باشند. شاید موعد آن رسیده باشد که سازمان‌هایی که تاکنون سازمان‌های دیگر را ممیزی کرده و به آن‌ها انواع ایزوها و نشان‌های کیفیت کالا را می‌دادند، ممیزی خود را معطوف به میزان مصرف آب در مقیاس تولید و خدمات کنند.
فردا دیر است امروز جهان را، کشورمان را، شهرمان را، سازمانمان را و خانواده‌مان را از بی‌آبی نجات دهیم.
[وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم آیا (باز هم) ایمان نمی‌آورند (آیه ۳۰ سوره انبیاء)«قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدتمْ فَذَرُوهُ فىِ سُنبُلِهِ إِلَّا قَلِیلًا مِّمَّا تَأْکلُونَ. ثمَّ یَأْتىِ مِن بَعْدِ ذَالِکَ سَبْعٌ شِدَادٌ یَأْکلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لهَُنَّ إِلَّا قَلِیلًا مِّمَّا تحْصِنُونَ»؛ هفت سال پی‌درپی با جدیت تمام کشت مى‌کنید، پس آنچه را درو کردید در خوشه خود به‌جا نهید جز اندکى را که مى‌خورید. آنگاه پس از آن، هفت سال سخت و قحطى مى‌آید که آنچه را از پیش براى آن‌ها نهاده‌اید (ذخیره کرده‌اید) مى‌خورند مگر اندکى را که (به‌عنوان بذر زراعت) نگهدارى مى‌کنید (آیات ۶ و ۷ سوره یوسف)]
[۱]. استفاده از تکنولوژی‌های روز برای تبدیل رطوبت هوا به آب، بارورکردن ابرها و مواردی از این دست –در صورت وجود امکانات و تجهیزات مربوطه– تا حدی می‌تواند افزایش منابع آبی را به دنبال داشته باشد، اما شاید حفظ طبیعت (جلوگیری از قطع درختان و حفظ مراتع و جنگل‌ها که افزایش رطوبت و بارندگی را به دنبال دارد، یکی از بهترین راه‌هایی باشد که به افزایش منابع آبی منجر می‌شود)
[۲]. سازمان‌های مردم‌نهاد و دوستدار طبیعت، در زمینه‌هایی مانند جلوگیری از آلودگی آب‌های سطحی، جلوگیری از قطع درختان و تخریب طبیعت، جلوگیری از استفاده غیرمجاز یا نامناسب از آب‌های سطحی و زیرزمینی از طریق مشارکت در برنامه‌ریزی‌ها، اطلاع‌رسانی، ترویج فرهنگ و … می‌توانند به دولت کمک مهمی کنند.
[۳]. مردم به‌عنوان مصرف‌کنندگان خانگی می‌توانند با بهینه‌سازی الگوی مصرف نصب سردوش‌های کاهنده مصرف، کاهش زمان باز بودن شیر در مدت استحمام، استفاده از روش آبیاری قطره‌ای برای آبیاری باغچه‌ها و فضاهای سبز مجتمع‌های مسکونی، استفاده از شیرهای قطع اتوماتیک، فلاش‌تانک‌های دومرحله‌ای کم‌مصرف، تعمیر شیرهای خراب، جلوگیری از ریزش آب کولر و استفاده از کولرهای آبی با تبخیر پایین و مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها و روش‌هایی که می‌تواند به‌راحتی مصرف خانگی آب را بهینه کند.
[۴]. مسئولیت اجتماعی (Organizational Social Responsibility)، تعهد تصمیم‌گیران برای اقداماتی است که علاوه بر تأمین منافع خود، موجبات بهبود رفاه جامعه را نیز فراهم می‌آورد. در این تعریف، چندین عنصر وجود دارد: اولاً، مسئولیت اجتماعی، یک تعهد است که مؤسسات باید در قبال آن پاسخگو باشند؛ ثانیاً، مؤسسات مسئول‌اند از آلوده کردن محیط‌زیست، اعمال تبعیض در امور استخدامی، بی‌توجهی به تأمین نیازهای خود و تولید کردن محصولات زیان‌آور که به‌سلامت جامعه لطمه می‌زنند، بپرهیزند؛ و سرانجام، سازمان‌ها باید با اختصاص منابع مالی و با اقداماتی از قبیل: کمک به فرهنگ کشور و مؤسسات فرهنگی و بهبود کیفیت زندگی، در بهبود رفاه اجتماعی بکوشند. در نهایت، مقصود از مسئولیت اجتماعی این است که چون سازمان‌ها تأثیر عمده‌ای بر اجتماع دارند، لاجرم چگونگی فعالیت آن‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که در اثر آن زیانی به جامعه نرسد و در صورت رسیدن زیان، سازمان‌های مربوطه ملزم به جبران آن باشند. به عبارت ساده‌تر، سازمان‌ها باید به‌عنوان جزئی مرتبط با نظام بزرگ‌تر که در آن قرار دارند، عمل کنند (خلیلی‌عراقی، ۱۳۸۴).
