یکی از نیازهای جامعه ما درباره انقلاب سال ۵۷ دست‌یابی به شناختی واقعی از این رویداد مهم است. گرچه در این باره هر گروه و نهادی مطابق ذوق و نگرش خود دیدگاه‌هایی را مطرح کرده‌اند، اما دیدگاهی عالمانه و بی‌طرفانه که با روشی علمی به قضایا بنگرد کمتر دیده شده است. مدل تحقیق نیز خود مسئله مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. یکی از پژوهشگران غربی، جان فوران ازجمله کسانی است که در این زمینه کار بزرگی کرده که هم از جهت محتوا و هم مدل تحقیق برای ما قابل استفاده است. کتاب او که حاصل چندین سال پژوهش است به نام مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران با ترجمه احمد تدین ازجمله منابع مهم شناخت انقلاب ایران است. برخی نکات ویژه این تحقیق آن اهمیت آن را نشان می‌دهد:
- برخی برای تحلیل انقلاب ۵۷ به رویدادهای یکی دو سال آخر رژیم شاه می‌پردازند یا سیر تحولات را از سال ۴۲ یا حداکثر کودتای ۱۳۳۲ پی می‌گیرند، اما جان فوران برای شناخت علل و عوامل انقلاب ۵۷، سیر تحولات جامعه ایران را از پانصد سال پیش از آن، یعنی دوران قبل از صفویه آغاز می‌کند و گام‌به‌گام پیش می‌آید تا به ایران معاصر می‌رسد.
- گروهی برای تحلیل و کشف علل سقوط سلطنت و پیروزی انقلاب، در حوزه سیاست داخلی و خارجی کنکاش کرده و عملکرد شاه و دربار و ساواک و نیز قدرت‌های خارجی و همچنین نیروهای مبارز درون و بیرون ایران را بررسی می‌کنند و از تعامل و تقابل آن‌ها به پاسخ مطلوب خود می‌رسند، اما نگاه جان فوران صرفاً به وقایع سیاسی و یا روند حکومت یا مخالفان آن متمرکز نیست. او به عمق جامعه می‌رود و طبقات مختلف اجتماعی و اقتصادی و همچنین وضعیت فرهنگی جامعه ایرانی را هم مدنظر دارد. شیوه‌های مختلف تولید، نسبت صنعت و کشاورزی، میزان و ترکیب واردات و صادرات و تغییرات هریک از این موضوعات را در دوره‌های مختلف تاریخی دنبال می‌کند و تأثیر متقابل عوامل اقتصادی و سیاسی را بر یکدیگر در نظر می‌گیرد.
- یک نگاه دیگر تحلیل طبقاتی است که با تکیه بر شیوه تولید، تصویری از طبقه استثمارگر مسلط که سرمایه‌داری کمپرادور بود و طبقات استثمارشونده مثل کارگران و دهقانان و تکیه بر تضاد منافع آنان، روند جابه‌جایی و مقابله این طبقات با یکدیگر و نقش طبقات میانی بورژوازی و خرده‌بورژوازی را تحلیل کرده و می‌کوشند سیر وقایع و اتفاقات را تبیین کنند. در تحلیل جان فوران این نگاه هم مدنظر بوده و کنار گذاشته نشده، اما این عوامل را در کنار سایر عوامل دیده و جامع‌تر به واقعیت جامعه ایران نگریسته است. مثلاً در دوره صفویه هم به وضعیت دهقانان در روستاها پرداخته و هم در جامعه شهری وضعیت پیشه‌وران و صنعتگران خرد و تجار و بازرگانان و نیز اقشار محروم و تهیدست را بررسی کرده و هم‌زمان وضعیت شیوه تولید شبانکارگی وزندگی قبیله‌ای را نیز در آن دوران معرفی کرده است. این سیر در دوره‌های بعدی تا آخر سلطنت پهلوی تداوم یافته است.
- روحانیت به‌عنوان یکی از طبقات مهم و تأثیرگذار در جامعه ایرانی در تمام این پنج قرن گذشته مورد توجه فوران بوده و سیر تغییرات و تحولات درونی آن و تعامل آن با حکومت را بررسی کرده است. رابطه روحانیون با شیوه تولید مسلط و طبقات مولد و تأثیراتی که از آن‌ها گرفته نیز از موارد قابل‌توجه این پژوهش است. هم‌زمان در هر دوره تاریخی وضعیت اقلیت‌های مذهبی درنقاط مختلف ایران از یاد نرفته است. فوران اثرات هر واقعه را در متن جامعه ایران موشکافانه دنبال می‌کند. به‌عنوان نمونه اعدام مرحوم شیخ فضل‌الله نوری را چنین می‌نگرد: «بعد از به دار آویخته شدن نوری، روحانیان عمدتاً دست از طرفداری این یا آن برداشتند و یک موضع مرکزی اتخاذ کردند. نوری با آن موضع‌گیری نتوانست روحانیان را به مخالفت با مشروطه وادار سازد، اما احساسات پرتوان مشروطه‌خواهی آن‌ها را سست کرد…».۱
فوران در کنار روحانیت، به نقش روشنفکران و آزادیخواهان نیز در طول تاریخ مبارزات توجه کرده، ضمن اینکه تفاوت نگرش آنان با روحانیت را هم دیده است.
- نکته مهم دیگر اینکه گرچه جان فوران از محققان غربی و دانش‌آموخته دانشگاه کالیفرنیا و همچنین استاد همان دانشگاه است، اما در این پژوهش سعی کرده است با بی‌طرفی به مسائل بنگرد. برخی تحلیل‌های او با نگاه‌های متعارف غربی و حتی پژوهشگران ایرانی فاصله بسیار دارد و استدلال‌هایش تأمل است. مثلاً درباره احداث راه‌آهن سراسری در دوره رضاشاه که اغلب آن را از محسنات رضاشاه می‌شمارند، می‌نویسد: «احداث این خط آهن ۸۵۰ مایلی سراسری درواقع به هدر دادن منابع بود، طرحی پرهزینه که پیامدهای ناگوار چندی داشت. تورم‌زا بود، هدف‌های اقتصادی چندانی نداشت و از هیچ‌یک از شهرهای عمده کشور جز تهران عبور نمی‌کرد، سطح زندگی عمومی را پایین می‌آورد… احداث هر مایل راه‌آهن ۳۵ هزار پوند استرلینگ هزینه برمی‌داشت، درحالی‌که احداث جاده‌های ماشین‌رو با یک تا ۱.۵ درصد این هزینه امکان‌پذیر بود. عمده‌ترین عملکرد آن ایجاد امنیت داخلی در جنوب بود».۲
نامبرده همچنین در کودتای ۱۲۹۹ و ۱۳۳۲ به‌خوبی نقش قدرت‌های خارجی انگلیس و امریکا را نشان داده است.
- نکته آخر اینکه جان فوران برای همه ادعاهای خود اسناد و منابع زیادی ارائه کرده و خواننده را به تحقیق و تفحص وا‌می‌دارد. همچنین تحلیل‌ها مبتنی بر آمار و داده‌هایی است که آن‌ها را از ادعاهای کلی و نظری خارج کرده و به عینیت و واقعیت ارجاع می‌دهد.
امید است پژوهشگران هم‌وطن نیز با تأمل در چنین پژوهش‌های ارزنده‌ای، دستاوردهایی کامل‌تر واقعی‌تر ارائه دهند.■
پی‌نوشت:
۱- فوران جان، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، چاپ ۱۹، انتشارات رسا، ص ۲۹۱.
۲- همان، ص ۳۵۳.
