ترجمه و گردآوری: علی کافی
وقتی انقلاب در سال ۱۹۵۹ به پیروزی رسید بخش سلامت کوبا متشکل از ۶ هزار پزشک بود که تنها تا پنج سال پس از انقلاب این رقم نصف شد. باتیستا دانشگاه هاوانا، تنها دانشگاه پزشکی کشور را در پی اعتراضات سال ۱۹۵۷-۱۹۵۸ تعطیل کرده بود و یکسال پس از بازگشایی، یعنی در سال ۱۹۶۰ تنها ۱۹ استاد در آن باقی مانده بودند.۷۰ درصد صنعت دارویی کشور در کنترل خارجی‌ها بود که به تولید محصولات فاقد ارزش درمانی مبادرت می‌کردند. تنها ۱۰ درصد کودکان تحت پوشش مراقبت‌هایِ درمانی مؤثر بودند و برنامه‌های واکسیناسیون در دسترس همگان نبود. دکتر خوزه گیلبرتو فلیتی باتیستا در ۸۷ سالگی می‌گوید: «پیش از انقلاب، تنها پایتخت و شهرهایِ بزرگ دارایِ بیمارستان‌های بزرگ بودند، در حالی که در مناطق روستایی و شهرهای دورافتاده مانند سیررا خبری از آن‌ها نبود.» نسبت سرانه پزشک به شهروندان ۱ به ۲۸۴ نفر در هاوانا و ۱ به ۲۶۰۸ نفر در استان‌های شرقی بود. آموزش‌های پزشکی عمدتاً نظری بودند و دستی کوتاه در کار تجربی داشتند. بیمارستان‌های تجربی و آموزشی کافی نبودند و هدف از آموزش کسب درآمد و پول بود. تغییر این شرایط و ترمیم سیستم درمانی ازهم‌گسیخته کوبا چالشی جدی در برابر انقلابیون بود.
تحول در نظام آموزش اولین گام در راه ساخت نظام نوین درمان در کوبا بود. اساتید باقی‌مانده در کنار دانشجویان انقلابی به‌سرعت کار آموزش پزشکی را از سر گرفتند و با تحول در نوع و محتوای آموزشی گروه جدیدی از پزشکان، متخصصان و اساتید را پرورش دادند. فرهنگ جدیدی در طب ابداع شد و اساتید دانشگاه سراسر کشور را درمی‌نوردیدند تا افراد مستعد پزشکی را شناسایی و جذب کنند. تا پیش از انقلاب تحصیل در رشته پزشکی در انحصار طبقات ممتاز جامعه و سفیدپوستان بود، آموزش رایگان امکانات لازم را در اختیار دانشجویانی از میان طبقه کارگر، دهقان و رنگین‌پوستان قرار داده بود که تعدادشان نسبت به سایر طبقات بیشتر بود. آن‌ها در دانشکده پزشکی سازمان‌های انقلابی دانشجویی را ایجاد کردند. مطالعه بر روی بیماری‌های واگیردار و حاره‌ای، که عمده‌ترین مشکلات مبتلابه سیستم درمانی در مناطق محروم و روستایی بودند، در محتوای درسی آموزش پزشکی گنجانده شد. برای تربیت هرچه بیشتر دانشجویان تعداد بیمارستان‌های آموزشی از چهار به هفت رسید و دانشکده‌های پزشکی جدیدی در لاس ویلاس و سانتیاگو دکوبا تأسیس شدند. دانشجویان و پزشکان خود را با ملزومات و نیازهایِ انقلاب هماهنگ کردند. در سال ۱۹۶۰، قانون ۷۲۳ مقرر می‌کرد دانشجویان فارغ‌التحصیل شده مدت یک سال در مناطق روستایی خدمت کنند. تا سال ۱۹۶۳، ۱۵۰۰ پزشک و ۵۰ دانشجو این وظیفه را به انجام رساندند. در فوریه سال ۱۹۶۰ نخستین گروه مشتمل بر ۳۵۷ پزشک به روستاهایی رفتند که قبلاً پای هیچ پزشکی به آنجا نرسیده بود. بسیاری از آن‌ها مجبور بودند در آلونک‌ها سکنی گزینند. زندگی در این شرایط همچنین به پرورش نسل جدیدی از پزشکان و فرهنگ پزشکی نوینی منجر شد، دانشجویان دیگر نه با هدف منافع شخصی و نه برای پول درآوردن، بلکه برای رفع نیازهای درمانی جامعه و خدمت به خلق وارد جامعه پزشکی می‌شدند. با زیرپاگذاشتن علایق فردی شعار دانشجویان این بود: «هر جا انقلاب به من نیاز داشته باشد!»
طی سال‌های ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۲ تعداد ۱۴۹۷ پزشک در کوبا فارغ‌التحصیل شدند. از سال ۶۹-۱۹۶۳ به‌طور متوسط هرساله ۴۹۸ پزشک وارد جامعه شدند. منظور از بیان این آمار این است که در پایان سال ۱۹۶۳ پس از پیروزی انقلاب، کشور هنوز هزار پزشک کمتر از ۶ هزار پزشکی داشت که در ژانویه سال ۱۹۵۹ در نظام پزشکی مشغول بودند. گرچه در پنج سال نخست انقلاب فرهنگ پزشکی متحول شد و خدمات پزشکی در اختیار کسانی قرار گرفت که قبلاً هیچ‌گونه خدماتی دریافت نکرده بودند، هنوز نسبت پزشک به سرانه کشور در وضع مناسبی قرار نداشت.
در حال حاضر برای خدمات‌رسانی به ۱۱ میلیون نفر جمعیت کوبا، این کشور ۹۰ هزار پزشک دارد. به این ترتیب به ازای هر هزار شهروند ۸ پزشک دارد یعنی بیش از دو برابر امریکا و بریتانیا. (طبق گزارش بانک جهانی ایالات‌متحده ۲.۵ پزشک به ازای هر ۱۰۰۰ نفر و بریتانیا ۲.۷ پزشک به ازای هر ۱۰۰۰ نفر دارند.) بسیاری از این پزشکان در مراکز درمانی محلی استقرار می‌یابند و به همراه پرستار و با پشتیبانی متخصصان از نزدیک بر سلامت و بهبود هر کوبایی نظارت می‌کنند.
کاسترو معتقد است نظام سلامت در کوبا تفاوت جدی با نظام سلامت در اروپا دارد؛ در اروپا نظام سلامت مبتنی بر درمان است، چراکه خواست شرکت‌های بزرگ داروسازی چنین است و در کوبا مبتنی بر پیشگیری!
تصور کنید پزشکتان در خانه شما -نه‌تنها شما بلکه کل خانواده‌تان- را برای چکاپ سالیانه می‌زند. در کنار گرفتن فشارخون، چک‌کردن قلب و پرسیدن سؤال‌های گوناگون درباره شغل و نحوه زندگی‌تان همچنین به شرایط منزل نیز به‌دقت توجه می‌کند و هر چیزی را که می‌تواند بر سلامت شما و خانواده‌تان اثرگذار باشد بررسی می‌کند. این آن چیزی است که در کوبا اتفاق می‌افتد، هرچند ممکن است در همه‌جا به‌طور کامل اجرا نشود، این رویکردی فعال به بهداشت است که نتایج درخشانی داشته است. در زمینه سلامت عمومی، نظام سلامت کوبا بسیار بهتر از سایر کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط و در برخی زمینه‌ها حتی بهتر از بسیاری از کشورهای ثروتمندتر است.
به‌رغم هزینه‌کردن کسری از آنچه ایالات‌متحده برای نظام سلامت هزینه می‌کند (بر مبنای گزارش بانک جهانی کوبا سالی ۴۳۱ دلار برای هر نفر هزینه می‌کند در مقابل در امریکا ۸۵۵۳ دلار هزینه می‌شود.) کوبا با داشتن امید به زندگی یکسان با امریکا نرخ مرگ‌ومیر نوزادان پایین‌تری نسبت به امریکا دارد.
حال پرسش این است که چگونه این کار را کردند و آیا سایر کشورها، اعم از فقیر و غنی می‌توانند از الگوی کوبا استفاده کنند؟
مارگارت چان مدیرکل سازمان بهداشت جهانی این‌چنین فکر می‌کند. او ذات پیشگیرانه نظام سلامت کوبا را می‌ستاید و سایر کشورها را به الگوبرداری از آن فرامی‌خواند. مراقبت‌های بهداشتی در کوبا رایگان و همگانی بوده، در قانون اساسی به‌عنوان حقوق اولیه بشر تقدیس و توسط دولت تضمین شده است. بنیان مدل مراقبت‌های بهداشتی پیشگیرانه کوبا بر مراقبت‌های بهداشتی اولیه پزشک‌های خانواده، که بر سلامت افراد تحت پوشش خود نظارت می‌کنند، شکل‌گرفته است؛ کوبا پزشکان بسیاری دارد.
مأموریت اولیه
تانیا روزا متخصص پزشکی جامع است که یک کلینیک محلی را در منطقه هاوانای قدیم اداره می‌کند. او و پرستارانش ۳۳۴ خانواده را که در خیابان‌های اطراف زندگی می‌کنند، زیرپوشش دارند. او می‌گوید عاشق این است که پزشک خانواده باشد. «اولین مأموریت ما این است که از بیماری‌ها پیشگیری کنیم. این بخش اعجاب‌انگیز کار ماست، جلوگیری از بیماری، جلوگیری از مشکل. این بیشترین چیزی است که آن را دوست دارم.» کلید مدل پیشگیری بررسی‌های سالانه است، معاینه کامل که بر روی تمامی ۱۲۸۷ بیمار آن‌ها و اغلب در منزل انجام می‌شود و هیچ راهی برای احتراز از آن وجود ندارد.
آزمون‌های سلامت اجباری
«پرستاران می‌دانند آن‌ها کجا زندگی می‌کنند» دکتر کواس هیل به شوخی می‌گوید: «آن‌ها می‌توانند فرار کنند، اما نمی‌توانند مخفی شوند.» داده‌های حاصل از چکاپ، پزشک خانواده را قادر می‌سازد تا بیمارانش را بر مبنای مخاطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند دسته‌بندی کند. اگر آن‌ها سالم باشند چکاپ سالیانه کافی است؛ اما اگر نشانه‌هایی از بیماری بروز دهند، اگر مصرف الکل زیادی داشته باشند، سیگار بکشند یا شرایط بهداشتی نامناسبی داشته باشند به‌صورت منظم ویزیت خواهند شد.
این یک سیستم سلامت یکپارچه است که تمام افراد را دربرمی‌گیرد. شاید برای برخی مداخله‌جویانه محسوب شود اما از طرف بیشتر کوبایی‌ها پذیرفته شده است. هدف سیستم سلامت این است که جلوی بیمار‌شدن افراد را در گام نخست بگیرد. گیل رید، سردبیر اجرایی ژورنال بین‌المللی سلامت، معتقد است کوبا ناگزیر از تمرکز دقیق بر پیشگیری است چراکه کشوری کم‌درآمد است.
به گفته او «درمان فشارخون از طریق حرکات ورزشی بسیار کم‌هزینه‌تر از عمل بای پس عروق کرونر است. طبیعی است که به سرچشمه برویم و جلوی مشکل را پیش از بروز یا اندکی پس از آن بگیریم.»
در این کشور به‌شدت تمرکزگرا داده‌های گردآوری‌شده در سطح محلی برای تغذیه سطح بعدی سیستم سلامت یعنی پلی کلینیک منطقه استفاده می‌شود. در اینجا نمودار سلامت ترسیم می‌شود و تصمیمات لازم جهت اقدامات مقتضی گرفته می‌شود. این مدل کارآمد بوده و نتایج چشمگیری به بار آورده است. موفقیتی که کوبا در زمینه سلامت کسب کرده به‌صورت پارادوکسیکال چالش‌های جدیدی را پیش روی سیستم سلامت پیشگیرانه این کشور قرار داده است. کوبایی‌ها به دلیل موفقیت بزرگ این کشور در زمینه واکسیناسیون دیگر به دلیل بیماری‌های واگیردار زندگی‌شان را دست نمی‌دهند، بنابراین بیشتر عمر می‌کنند؛ اکنون پیرشدن جمعیت کشور به بروز شرایطی منجر شده که یک وزیر کوبایی آن را چالش بزرگ برای ملت می‌خواند.
پزشکان انترناسیونالیست
نخستین بریگاد بین‌المللی پزشکی کوبا در سال ۱۹۶۳ ایجاد شد. این بریگاد که از ۵۸ پزشک و تکنیسین تشکیل
شده بود به الجزایر تازه استقلال‌یافته رفت. دولت کوبا کمک‌های پزشکی گسترده خود را به کشورهای فقیری که
از فاجعه‌های طبیعی صدمه‌دیده بودند در سال ۱۹۹۸ آغاز کرد.
روز ۸ اکتبر ۲۰۰۵ در ناحیه کشمیر پاکستان، یکی از بدترین زمین‌لرزه‌های تاریخ کشور رخ می‌دهد. صدمات انسانی و بهداشتی این فاجعه، به‌ویژه در محروم‌ترین مناطق کشور غم‌انگیز است. روز ۱۵ اکتبر نخستین گروه ۲۰۰ نفره از پزشکان به‌صورت اورژانس با چندین تن تجهیزات لازم از راه می‌رسند. چند روز بعد، هاوانا تجهیزات دیگری را برای برپاساختن ۳۰ بیمارستان صحرایی در منطقه‌های کوهستانی ارسال می‌دارد. مناطقی که اغلب آن‌ها هرگز پزشکی به خود ندیده است. بسیاری از اهالی این مناطق از وجود کشوری به نام کوبا آگاه می‌شوند. گروه پزشکی کوبا در پایان ماه آوریل ۲۰۰۶، کمی پیش از ترک پاکستان، یک‌میلیون و نیم بیمار را که اغلب آن‌ها زن بودند، مداوا کرده بود و تقریباً ۱۳ هزار عمل جراحی انجام داده بود. فقط چند بیمار را که به آسیب‌دیدگی‌های بسیار پیچیده‌ای دچار شده بودند به هاوانا منتقل کردند.
۲۵۰۰ پزشک کوبایی از سال ۱۹۹۸ در هائیتی مستقر هستند و تا آنجا که اقتصاد ضعیف و شکننده کوبا اجازه می‌دهد به این کشور دارو ارسال می‌کند. این پزشکان عمدتاً به کسانی خدمات درمانی ارائه می‌دهند که هرگز خدمات درمانی دریافت نکرده‌اند و به مناطقی سرکشی می کنند که همکارانشان بنا به مسائل امنیتی یا صعوبت دسترسی هرگز به آن مناطق نمی‌روند.
از سال ۱۹۶۳ تا پایان سال ۲۰۰۵، بیش از ۱۰۰ هزار پزشک و تکنیسین بهداشت و تندرستی در ۹۷ کشور دنیا، به‌ویژه در افریقا و امریکای لاتین مداخله کرده‌اند. در ماه مارس سال ۲۰۰۶، بیش از ۲۵ هزار حرفه‌ای بهداشت کوبایی در ۶۸ کشور مختلف دنیا قرار داشتند. چنین گستردگی‌ای را حتی سازمان بهداشت جهانی نیز نمی‌تواند انجام دهد.
و اما درباره سازمان پزشکان بدون مرز که سازمانی غیردولتی است؛ این سازمان، تنها در سال ۲۰۰۴ موفق شده بود ۲ هزار و ۲۹۰ پزشک را به خارج از کشور بفرستد.
در حال حاضر، بیش از ۱۴ هزار کوبایی در محله‌های فقیرنشین ونزوئلا به فعالیت‌های پزشکی مشغول‌اند. در بحبوحه این فعالیت‌ها، کاراکاس و هاوانا با یکدیگر عملیات میلاگرو (معجزه) را به مرحله اجرا درآوردند که طی ده ماه از نخستین عملیات در سال ۲۰۰۵، ۸۰ هزار ونزوئلایی به‌صورت رایگان بینایی خود را بازیافتند. این افراد که بسیاری از آن‌ها به بیماری‌های آب‌مروارید و آب‌سیاه دچار شده بودند برای اجرای عمل جراحی به کوبا برده شدند. این برنامه بیشتر اهالی‌ای از امریکای لاتین و منطقه کارائیب را دربر می‌گیرد که دچار نابینایی شده‌اند یا دارای ضعف‌های بینایی دیگری هستند. ونزوئلا این عملیات را از لحاظ مالی و کوبا از لحاظ کارشناس، وسایل جراحی و زیرساخت مراقبت‌های پزشکی بیماران طی زمان مداوا تأمین می‌کند.
تا این لحظه، هیچ دولت، مجموعه خصوصی یا سازمان بین‌المللی موفق نشده است یک برنامه پزشکی جهانی را با چنین گستردگی‌ای سازمان دهد که بتواند پاسخی درمقیاس بزرگ به نیازمندان این نوع مراقبت‌های پزشکی باشد.
در سال ۱۹۹۸، هنگامی‌که کوبا فرستادن پزشکان خود را به منطقه کارائیب و به امریکای مرکزی آغاز کرد این دانشکده گشایش یافت. این دانشکده در یک پایگاه سابق نیروی دریایی در حومه هاوانا قرارگرفته است و فقط دانش جویان خانواده‌های تنگدست تمام قاره امریکا ازجمله ایالات‌متحده را آموزش می‌دهد، ولی برخی از دانشجویان آفریقایی، عرب، آسیایی و حتی اروپایی نیز در آنجا هستند. ۲۱ دانشکده پزشکی کوبا در این آموزش شرکت می‌کنند. در ماه ژوئیه ۲۰۰۵، ۱۶۱۰ دانشجوی امریکایی مدرک پزشکی خود را دریافت کردند. هرسال تقریباً دو هزار دانشجو در آن دانشکده پذیرفته می‌شوند. آموزش، تغذیه، مسکن و همچنین دیگر عناصر لازم برای ادامه تحصیل، رایگان در اختیار آنان قرار می‌گیرد. در عوض آنان باید بپذیرند که پس از پایان تحصیل به کشور خود بازگردند و هم‌میهنان خود را مداوا کنند.
