مهدی فخرزاده
جغرافیای دینداری ایرانیان نیز مانند جغرافیای قومی آن حالت رنگین‌کمانی دارد. در این سرزمین ادیان و اندیشه‌های مختلف وجود داشته و دارد. با وجود آنکه بخش بزرگی از جامعه ایران در سرشماری‌ها خود را مسلمان می‌دانند، اما در میان همان مسلمانان ایرانی نیز رنگین‌کمان بزرگی از گرایش‌ها وجود دارد. اگر اصول کلی دینداری را «باورهای عام دینی» بدانیم، پیمایش‌های مختلف نشان می‌دهند این باورها در جامعه ایران کاهش نیافته است و در نسل‌های جدید نیز جریان دارد (غفاری و جوادی یگانه، ۱۳۹۶؛ طالبان، ۱۳۸۹؛ گودرزی، ۱۳۸۲؛ جوادی یگانه، ۱۳۹۴). باورهایی چون خداباوری و معاد در بخش بسیار بزرگی از جامعه جایگاه دارد؛ هرچند رویکرد به این باورها نیز بسیار متنوع است. بی‌تردید یکی از ابزار زیست اخلاقی‌تر در جامعه رواداری نسبت به دیدگاه‌های مختلف است. در اروپا نپذیرفتن «دیگری» در حوزه دین، موجب کشتارهای بسیار شد. در ایران نیز گاهی برخورد بین ادیان دیده شده، اما سومین موج پیمایش «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» نشان می‌دهد در کنار یک اقلیت کوچک که حقی برای دیگران قائل نیستند، بخش بزرگ جامعه ایران نسبت به اندیشه‌ها و ادیان مختلف رواداری بالایی از خود نشان می‌دهد (غفاری و جوادی یگانه، ۱۳۹۶). این رواداری تنها در مورد ادیان نیست، بلکه روند رواداری نسبت به برخی کارها که سال‌ها در ایران ناهنجاری تلقی می‌شده است نشان می‌دهد جامعه ما گرایش به‌سوی تسامح بیشتر دارد. مرکز افکارسنجی دانشجویان، در شرایط ملتهب سال‌های ۱۳۸۸-۱۳۸۹ دست به پیمایشی زد که بیش از ۹۵ درصد از نمونه‌ها به خدا، پیغمبر، عدل و قرآن اعتقاد داشتند، بیش از ۹۲ درصد نیز معتقد به معاد بودند، حدود ۴۵ درصد تراشیدن ریش را غیرشرعی می‌دانستند و بیش از ۲۲ درصد در مورد آن مردد بودند. در چنین جامعه آماری بیش از ۵۰ درصد موسیقی با صدای زنان را گوش می‌دادند، بیش از ۱۳ درصد در مجلسی که مشروب در آن سرو شود حاضر می‌شدند و همین حدود تردید داشتند که ایراد دارد یا نه، ۱۵ درصد معتقد بودند بیرون بودن موی زن ایرادی ندارد و حدود ۲۰ درصد نیز مردد بودند، از چنین جامعه‌ای بیش از ۱۲ درصد معتقد بودند که مشروب اگر زیاده‌روی نباشد ایرادی ندارد و همین حدود در این مسئله دچار تردید بودند، بیش از ۱۳ درصد مشکلی با دست دادن با زنان یا مردان بیگانه نداشتند و ۱۴ درصد در این مورد ابهام داشتند، حدود ۱۲ درصد مشکلی با کاباره و دانسینگ نداشتند و بیش از ۱۲ درصد در این مورد ابهام داشتند، حدود ۳۰ درصد در مجالس رقص و آواز شرکت می‌کردند و حدود ۳۵ درصد نیز در مورد این مسئله مردد بودند (طالبان، ۱۳۸۹). این آمار نشان می‌دهد آنچه در جامعه جاری است، تفاوت‌های بنیادینی با رویکرد رسمی به دین دارد. رویکردی که سال‌ها از تمام تریبون‌ها تبلیغ شده است.
رواداری در ایران ریشه‌دار است. ریشه‌های رواداری ایرانیان را می‌توان در قرآن و آرای فقیهان و مراجع بزرگی چون مرحومان طالقانی، برادران زنجانی و منتظری نسبت به ادیان و گرایش‌های دیگر دید. این وضعیت آشکارا برخلاف آن چیزی است که در برخی رسانه‌ها با استناد به آموزش‌های رسمی از جامعه ایران بازنمایی می‌شود. از آموزش‌های رسمی و از آنچه در مدرسه آموزش داده می‌شود و نهادهای بسیار بزرگ تبلیغی می‌گویند چنین مفاهیمی برنمی‌آید. متولیان آن آموزش‌ها معتقدند دین و اخلاق تنها با تعریف آن‌ها درست است که در اجرای دین رسمی در جامعه متعین می‌شوند. درواقع هدف‌گذاری کتاب‌های درسی هم دینی کردن جامعه با نوعی نگرش خاص مذهبی است، هم اخلاقی کردن جامعه، اما به نظر می‌رسد این هدف‌گذاری محقق نشده است. همان پژوهش‌های یادشده نشان می‌دهند به باور مردم دینداری نسبت به پنج سال گذشته روندی نزولی داشته و پیش‌بینی بیشتر مشارکت‌کنندگان در این پژوهش‌ها این است که در پنج سال آینده نیز روند دینداری نزولی خواهد بود (جوادی یگانه، ۱۳۹۴). این باور از کجا در مردم نشسته است؟ شاید وضعیت اخلاقی جامعه که برساخته زیربناهای اقتصادی و اجتماعی است پاسخ این پرسش باشد.
در پژوهش غفاری و جوادی یگانه (۱۳۹۶) نشان داده شده است بیش از ۳۷ درصد از زنان در تاکسی، اتوبوس و مترو دچار مزاحمت می‌شوند، حدود ۳۰ درصد پیامک و ایمیلی که مصداق آزار جنسی باشد دریافت می‌کنند، حدود ۱۴ درصد توسط همکاران آزار جنسی می‌بینند، بیش از ۵۲ درصد با مزاحمت بوق زدن ماشین‌ها مواجه هستند و حدود ۴۸ درصد در کوچه و خیابان، متلک می‌شنوند. همچنین بیش از ۱۳ درصد از زنان از نزدیکانشان کتک می‌خورند، حدود ۵۰ درصد از نگاه مردان آزار می‌بینند، حدود ۱۵ درصد توسط مردان لمس می‌شوند و بیش از ۲۶ درصد توسط مردان تعقیب می‌شوند. این‌ها بخشی از شاخص‌های اخلاقی جامعه است. آمار آسیب‌های اجتماعی، وضعیت اعتماد بین مردم، بین نهادها و مردم و حتی بین نهادهای قدرت، رشد جرائمی چون کلاه‌برداری و سرقت همه نشان از افول شاخص‌های اخلاقی در جامعه دارد. درواقع آنچه افول کرده است تأثیری بوده که قرار بوده دین بر جامعه داشته باشد.
پیامبر اسلام خود را رسول مکارم اخلاق می‌دانست. امروز در ایران دین رسمی با ادعای پیروی از پیامبر، خود را از تمام مجاری در دسترسش به مردم می‌رساند. هنوز پژوهش‌ها نشان می‌دهند صدا و سیما مرجع بسیاری از مردم برای پیگیری اخبار است. آموزش و پرورش از نخستین سال‌های تحصیل دین رسمی را در برنامه آموزشی می‌گنجاند و در تمام سال‌های تحصیل این آموزش حضور دارد. همچنین نهادهای بودجه‌بر بسیاری در ایران متولی تبلیغ دین رسمی‌اند، اما تمام این نهادها نتوانسته‌اند وضعیت اخلاقی جامعه را به سمت تعالی ببرند. گویی هر آنچه این نهادها به مدد پول نفت تبلیغ کرده‌اند، وارونه در جامعه نشسته است، حتی در اجرای مناسک که مورد تبلیغ نظام آموزشی و نهادهای مبلغ بوده، پژوهش‌های ارزش‌ها و نگرش‌ها نشان می‌دهند که روند کاهشی (هرچند با شیب ملایم) در جامعه وجود دارد، اما مشارکت مردم در مراسم‌های مذهبی شخصی بیشتر شده است.
همچنین پیمایش‌های مختلف نشان می‌دهند حجاب اجباری که یکی از نمادهای دین رسمی است، جایگاه خود را در جامعه از دست داده است و بخش بزرگی از جامعه امروز حجاب اجباری را نمی‌پذیرند (طالبان، ۱۳۸۹؛ جوادی یگانه، ۱۳۹۴).
چنین وضعیتی نشان از وجود معضلات جدی در مسیر انتقال آموزش‌های رسمی است. در این شماره به نقد آموزش دین در نظام آموزش و پرورش پرداخته‌ایم. اینکه آیا این نظام توانسته است به هدفی که برای پیام‌آور اسلام هدف اصلی بوده است دست یابد؟ پرسش محوری که در این پرونده به دنبال پاسخ به آن بودیم این است که آیا آموزش دین به اخلاقی‌تر شدن جامعه منجر شده است؟■
منابع:
۱- غفاری، غلامرضا، جوادی یگانه، محمدرضا، ۱۳۹۶، پیمایش ملی وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران، دانشگاه تهران و دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
https://motaleaat.farhang.gov.ir/fa/filepool/3935/وضعیت-اجتماعی-فرهنگی-و-اخلاقی-جامعه-ایران؟redirectpage=%2ffa%2fpaghoohesh%2fhozeh
۲- جوادی یگانه، محمدرضا، ۱۳۹۴، موج سوم پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،
https://motaleaat.farhang.gov.ir/fa/filepool/3934/ارزش-ها-و-نگرش-ها-موج-سوم؟redirectpage=%2ffa%2fpaghoohesh%2fhozeh
۳- طالبان، محمدرضا، ۱۳۸۹، پیمایش ملی سنجش دینداری ایرانیان، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران
https://sccr.ir/Files/9717.pdf
۴-گودرزی، محسن، ۱۳۸۲، موج دوم پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،
https://motaleaat.farhang.gov.ir/fa/filepool/3933/ارزش-ها-و-نگرش-ها-موج-دوم؟redirectpage=%2ffa%2fpaghoohesh%2fhozeh
