شاخص پیشرفت اجتماعی

ترجمه: علیرضا بی‌زبان

دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی

مؤسسه غیرانتفاعی پیشرفت اجتماعی در امریکا، هر سال به رتبه‌بندی کشورهای مختلف جهان بر اساس شاخص‌های پیشرفت اجتماعی می‌پردازد. از دیدگاه این مؤسسه پیشرفت اجتماعی عبارت است از:

«ظرفیت یک جامعه که نیازهای اساسی انسانی شهروندان را به شکل شایسته‌ای رفع می‌کند و از طریق ایجاد ساختارهایی، به شهروندان و اجتماعات این فرصت را فراهم می‌سازد که کیفیت زندگی خود را حفظ کنند یا افزایش دهند و شرایطی را برای همه افراد جامعه ایجاد کنند که به تمام ظرفیت‌هایشان دست یابند.»

در این گزارش، برای شاخص پیشرفت اجتماعی، سه بعد اصلی «رفع نیازهای اساسی»، «بنیان‌های رفاه» و «دسترسی به فرصت‌ها» در نظر گرفته شده است. در این گزارش برای سنجش سه بعد اصلی شاخص پیشرفت اجتماعی، از مؤلفه‌های زیر استفاده شده است:

• میزان رفع نیازهای اولیه: که شامل مؤلفه‌هایی نظیر مراقبت‌های بهداشتی، وضعیت تغذیه، دسترسی به آب سالم، دسترسی به پناهگاه و مسکن و میزان امنیت شخصی می‌شود.
• بنیان‌های بهزیستی: که شامل مؤلفه‌هایی نظیر دسترسی دانش عمومی، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و بهداشت و کیفیت محیطی می‌شود.
• فرصت‌ها: که شامل مؤلفه‌هایی نظیر حقوق فردی، آزادی انتخاب و فردیت، تساهل و مدارا و دسترسی به آموزش پیشرفته می‌شود.

شاخص پیشرفت اجتماعی در سال ۲۰۱۷، نشان‌دهنده وجود تفاوت‌های فراوان در کشورهای جهان، از لحاظ عملکرد اجتماعی است. بر اساس این شاخص، به ترتیب کشورهای دانمارک، فنلاند، ایسلند، نروژ، سوئیس، کانادا، هلند، استرالیا، نیوزلند، ایرلند، بریتانیا، آلمان و اتریش از بالاترین سطح و میزان پیشرفت اجتماعی در بین کشورهای جهان برخوردارند. مطابق این گزارش، کشورهای بلژیک، اسپانیا، ژاپن، ایالات‌متحده، فرانسه، پرتغال، اسلوونی، ایتالیا، شیلی و… به ترتیب سطح بالایی از پیشرفت اجتماعی را تجربه می‌کنند. علاوه براین، درحالی‌که کشورهای کنیا، میانمار، پاکستان، نیجریه و لیبریا سطح پایینی از پیشرفت اجتماعی را دارند، کشورهای یمن، گینه، نیجر، آنگولا، چاد، افغانستان و جمهوری آفریقای مرکزی نازل‌ترین سطح پیشرفت اجتماعی را تجربه می‌کنند. مطابق گزارش ۲۰۱۷ پیشرفت اجتماعی، کشورهای لبنان، آذربایجان، مراکش، مصر، چین، ازبکستان، مغولستان، هند، تاجیکستان و ایران در قسمت کمی پایین‌تر از سطح متوسط در برخورداری از پیشرفت اجتماعی قرار دارند.

گزارش مزبور به هریک از زیر شاخص‌های پیشرفت اجتماعی نمره بین ۰ (کمترین) تا ۱۰۰ (بیشترین) اختصاص داده است.

بر اساس این گزارش، کشور ایران رتبه ۸۸ با نمره ۹۳/۶۱ از ۱۰۰ را به خود اختصاص داده است که این امر دلالت بر وضعیت نسبتاً نامطلوب ایران در شاخص‌هایی نظیر میزان رفع نیازها (مراقبت‌های بهداشتی، امنیت شخصی و…)، بنیان‌های بهزیستی (دسترسی به دانش عمومی، سلامتی و بهداشت و کیفیت محیطی) و همچنین فرصت‌ها (دسترسی به حقوق فردی، آزادی فردی و انتخاب و…) دارد. با وجود این بررسی گزارش پیشرفت اجتماعی در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که کشور ایران در شاخص‌های مزبور پیشرفت نسبی را تجربه کرده است. به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۴ ایران در رتبه ۹۴ جهانی قرار داشته است درحالی‌که در سال ۲۰۱۷ در جایگاه ۸۸ قرارگرفته است.

وضعیت ایران در برخورداری از شاخص‌های سه‌گانه پیشرفت اجتماعی

بر اساس زیر شاخص‌های پیشرفت اجتماعی برای کشور ایران، بهترین وضعیت مربوط به وضعیت تغذیه و مراقبت‌های بهداشتی است که میزان آن ۹۷.۱۷ است. نکته قابل توجه در زمینه شاخص‌های «فرصت‌ها»؛ یعنی تساهل و مدارا، حقوق فردی، آزادی انتخاب و فردیت است که به‌نوعی نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب ایران در این حوزه‌ها از زندگی اجتماعی و سیاسی است. دو مؤلفه حقوق فردی و تسامح و تساهل به ترتیب کمترین میزان و سطح را در ایران تجربه می‌کنند. از لحاظ میزان برخورداری از دانش‌پایه‌ای‌ یا عمومی و همچنین میزان دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، ایران در وضعیت نسبتاً مطلوبی قرار دارد. اگرچه باید خاطرنشان ساخت که کشور ایران در دسترسی به آموزش پیشرفته وضعیت و جایگاه بسیار نامطلوبی در بین کشورهای جهان دارد.

یکی از ویژگی‌های جالب‌توجه شاخص پیشرفت اجتماعی (۲۰۱۷) بررسی دقیق رابطه بین پیشرفت اجتماعی و درآمد سرانه ملی در کشورهای مختلف جهان است. مطابق این گزارش همبستگی مثبت و معناداری بین پیشرفت اجتماعی و افزایش درآمد سرانه وجود دارد، بدین معنا که با افزایش پیشرفت اجتماعی هر جامعه درآمد سرانه ملی آن جامعه افزایش می‌یابد. نمودار زیر این رابطه را نشان داده است:

مطابق نمودار فوق، کشورهایی که سطح بالایی از پیشرفت اجتماعی را تجربه می‌کنند، از بالاترین میزان درآمد سرانه ملی برخوردارند. علاوه بر این گزارش پیشرفت اجتماعی میزان توسعه و پیشرفت هر یک از مؤلفه‌های «فرصت‌ها»، «نیازهای اساسی انسان» و «بنیان‌های بهزیستی» را بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ مورد بررسی قرار می‌دهد. مطابق این گزارش تعداد قابل‌توجه مؤلفه‌ها و زیرشاخص‌های پیشرفت اجتماعی نظیر دسترسی به آموزش پیشرفت، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامتی و بهزیستی، دسترسی به پناهگاه در طی این سال‌ها پیشرفت چشمگیری را تجربه کرده‌اند. با وجود این برخی از این مؤلفه‌ها نظیر کیفیت محیطی، تساهل و مدارای مدنی، آزادی فردی و انتخاب، دسترسی به دانش پایه‌ای، امنیت فردی، دسترسی به آب و تغذیه و مراقبت‌های بهداشتی پیشرفت اندکی را تجربه کرده‌اند. این در حالی است که مؤلفه حقوق فردی، نه‌تنها پیشرفتی را بین این سال‌ها تجربه نکرده است بلکه دچار پسرفت و نزول بوده است. جدول زیر میزان پیشرفت هریک از مؤلفه‌های و زیر شاخص‌های پیشرفت اجتماعی را نشان می‌دهد.

گزارش پیشرفت اجتماعی همچنین تعداد کشورهای جهان را برحسب میزان پیشرفت و عدم پیشرفت در هریک از مؤلفه‌های چندگانه پیشرفت اجتماعی نشان داده است. مطابق این گزارش نزدیک به ۲۵ کشور در زیر شاخص تغذیه و مراقبت‌های بهداشتی بیشترین میزان پیشرفت اجتماعی را تجربه کرده‌اند. درحالی‌که نزدیک به ۱۲۵ کشور طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ بدون تغییر یا تغییر اندکی داشته‌اند. همچنین ۹۳ کشور پیشرفت قابل‌توجهی در زمینه دسترسی به اطلاعات و ارتباطات داشته‌اند. این در حالی است که نزدیک به ۱۱۱ کشور بدون پیشرفت یا پیشرفت اندکی داشته‌اند. نکته جالب این است که در زیر شاخص حقوق فردی تنها ۱۸ کشور طی این سال‌ها پیشرفت زیادی را تجربه کرده‌اند. درحالی‌که ۹۴ کشور بدون تغییر یا اندکی داشته‌اند و نزدیک به ۳۳ کشور حتی تنزل در این حوزه داشته‌اند. در مورد تساهل و تسامح نیز درحالی‌که ۵۰ کشور پیشرفت محسوسی در این زمینه داشته‌اند، نزدیک به ۵۸ کشور بدون تغییر و ۲۶ کشور روند نزولی در این زمینه را تجربه کرده‌اند.

[۱]. Social progress index