محمد آقایی
مطلبی در باب بحث جدید یارانه‌ای و توزیع عمومی سهمیه‌ای بنزین
در این مورد ذکر چند مطلب حائز اهمیت است:
- منابع زیرزمینی نفت و گاز انفال بوده و زمانی که استخراج می‌گردند، اعم از آنچه به‌صورت فرآورده توزیع داخلی می‌شوند یا به‌صورت محصول صادر می شوند، منابع درآمدی آن دارایی نسل کنونی و بین‌نسلی بوده و برای حسن استفاده از این دارایی‌ها، درآمدهای ارزی صادراتی یا ریالی فروش داخلی آن‌ها باید صرفاً برای تولید ارزش‌افزوده و به‌کارگیری آن‌ها در توسعه‌های حقیقی زیر بنایی مصرف شود؛ زیرا استفاده از توسعه زیربناهای حقیقی با آثار همگانی و بین‌نسلی است.
این مطلب در سیاست‌های ابلاغی برنامه پنجم توسعه نیز خیلی روشن و شفاف با تأکید و مجدداً مطرح شده بود. به‌طوری‌که تأکید شده بود برای استفاده صحیح از این دارایی‌ها تا پایان برنامه پنجم یارانه‌ها در طول برنامه به‌تدریج حذف شوند. متأسفانه این امر نه‌تنها در برنامه پنجم که در برنامه ششم توسعه نیز اتفاق نیفتاد. آنچه اتفاق افتاد رشد بدون کنترل و بدون مدیریت مصرف و تقاضاست که شاهد وضعیت بسیار نگران‌کننده مصرف آن‌ها در فرآورده‌های نفتی به‌ویژه بنزین و گازوئیل و نیز در گاز و برق و غیره هستیم که ریشه آن عدم به‌کارگیری راهبرد تقدم مدیریت تقاضا بر مدیریت عرضه است. فقدان این راهبرد نیز حقیقتاً ضربه‌ای جدی به منافع ملی و بین‌نسلی است. به‌طوری‌که این اموال و دارایی‌ها حداقل بیش از شصت سال است با بی‌خردی از دست می‌روند. بخشی مهم از بودجه جاری هزینه‌ای کشور از این دارایی‌ها تأمین می‌شوند که ضررهای آن مضاف بر ضررهای مصارف سوخت است که با مصارف بی‌رویه هدر می‌روند و دود می‌شوند.
در عرصه مدیریت تقاضا، هیچ‌یک از الزامات آن که روش‌های مدبرانه، شناخته‌شده و تجربه‌شده اصلاح تدریجی قیمتی و غیرقیمتی است به‌درستی و کامل، لحاظ و رعایت نشده‌اند. این غفلت بزرگی در سیاست‌گذاری به‌ویژه سیاست‌گذاری و اعمال راهبردهای صحیح انرژی در این دهه‌هاست که وجود و اعمال فشار ذهنیت‌های پوپولیستی در مجلس و دولت یکی از بزرگ‌ترین موانع جدی اصلاح تدریجی و زمان‌بندی‌شده این امر بوده است.
- قانون هدفمندی یارانه‌ها در مجلس هفتم و دولت نهم و تاکنون مطلقاً به هیچ‌یک از اهداف خود در کنترل و کاهش مصرف و کاهش آلایندگی‌های زیست‌محیطی و ایجاد عدالت در توزیع یارانه‌ها به خانوارها و مردم و کمک به تولید و صنایع از این بابت به دلایل عدیده نرسیده و موفق نبوده است.
- روش به کار گرفته شده در افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸ توسط دولت دوازدهم و یارانه معیشتی حاصل از آن و توزیع بین مردم با آثار بسیار سوء و نداشتن تأثیری در کنترل مصرف و توسعه عدالت و عدم کنترل، بعینه آلودگی را نیز شاهد هستیم.
- طرح بسیار ناپخته و بی‌پایه توزیع مساوی سهمیه‌ای بنزین به همه آحاد مردم، چه به مصرف‌کنندگان بنزین و چه به همه‌کسانی که وسیله و امکان مصرف بنزین ندارند، جدا از اینکه با سیاست و راهبرد صحیح مطروحه در بند ۱ بالا مغایرت دارد و جدا از اینکه مشکلات اجرایی این طرح بی‌پایه نیز از هم اکنون قابل پیش‌بینی است. لازم است تأکید شود سرنوشت ناموفق نحوه اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و روش ناموفق اجراشده پس از افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸، در این مورد نیز در صورت اقدام به‌طور چشمگیر و بسیار نگران‌کننده با افزایش سنگین تورم و قیمت‌ها پیش‌بینی می‌شود که امیدوارم به هیچ وجه اجرا نشود و شیوه‌های پوپولیستی مطروحه در بندهای ۲ و ۳ نیز جای خود را به راه‌حل اصولی و راهبرد مطروحه در بند ۱ بدهد.
در اینجا لازم است ذکر شود تفاوت قیمت بنزین داخلی با قیمت آن در روی کشتی در خلیج فارس کمتر از تفاوت قیمت گازوئیل داخلی با قیمت آن در روی کشتی در خلیج فارس است و مصرف گازوئیل نیز مانند گازوئیل در داخل کشور بالاست و حجم قابل‌ملاحظه‌ای از بنزین و گازوئیلی که در داخل به فروش می‌رود به دلیل تفاوت قیمت آن‌ها با قیمت در کشورهای همسایه و در جنوب خلیج فارس به این کشورها قاچاق می‌شود.
نوسانات قیمت نفت خام در هفته‌های اخیر در بازار بین‌المللی
قیمت نفت خام در بازار بین‌المللی نفت در هفته‌ها و ماه‌های آخر سال میلادی که گذشت بین ۷۰ تا ۸۰ دلار در هر بشکه در بازار مناطق شاخص، مکرر نوسان داشت. دلایلی به شرح زیر باعث این نوسانات بود:
- فاصله محدود و متلاطم بین عرضه و تقاضا در سطح بین‌المللی.
میزان تقاضای نفت خام در سطح بین‌المللی درمجموع افزایش داشت و تا سطح ۴ /۹۹ میلیون بشکه در روز در پایان سال میلادی گذشته رسید. برای پوشش این تقاضا، تحرکاتی در افزایش عرضه، به‌ویژه در کشورهای تولیدکننده اصلی نفت یعنی امریکا، روسیه و عربستان و درمجموع در اوپک و اوپک‌پلاس صورت گرفت تا نیاز تقاضا را بپوشاند و به هم نزدیک کند و تولید و عرضه تا میزان ۴۶/۹۹ میلیون بشکه در روز افزایش یافت. تولید مجموع نفت متعارف و نفت غیرمتعارف شیل در امریکا از مرز ۸/۱۱ میلیون بشکه در روز در پایان سال میلادی عبور کرد و در روسیه تولید نفت خام به مرز ۹/۱۰ میلیون بشکه رسید و در عربستان وارد مرز ۹/۹ میلیون بشکه در روز شد. مجموع تولید نفت اوپک وارد مرز ۲۹ میلیون بشکه در روز شد و اوپک‌پلاس تصمیم گرفت ماهیانه ۴۰۰ هزار بشکه در روز به تولید خود بیفزاید. این امر باعث شد افزایش قیمت‌های بالاتر از ۸۰ دلار در هر بشکه مهار شود. قیمت فی‌مابین ۷۰ تا ۸۰ دلار در هر بشکه نیاز ارزی بودجه درآمدی روسیه و عربستان را جبران می‌کرد. از طرف روسیه در شرایط تنش‌های روسیه با امریکا و غرب و در شرایط تحریم آن کشور و مسئله اوکراین، این طیف قیمت، برای آن کشور مناسب و جبران‌کننده بود. در مورد عربستان نیز نیاز ارزی درآمدی آن کشور به‌ویژه در جنگ یا یمن را پوشش می‌داد. در امریکا نیز از افزایش پرشتاب قیمت نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها در آن کشور جلوگیری می‌کرد تا از افزایش قیمت بنزین که در آن کشور، اقتصاد و سیستم آن کشور و به‌ویژه مردم روی آن خیلی حساس هستند جلوگیری کند.
۲. افزایش شدید قیمت گاز در اروپا که تنش‌های بین روسیه و امریکا و غرب بر سر خط لوله گاز «نورث استریم ۲» شدیداً به این افزایش قیمت گاز در اروپا دامن زد باعث شد تقاضای فرآورده‌های جایگزین نظیر نفت گاز و نفت کوره و پروپان و بوتان و «ال‌پی‌جی (گاز مایع)» تولیدی پالایشگاه‌های نفت خام در اروپا افزایش یابد و این امر نیز در رشد تقاضای نفت خام در عرصه بین‌المللی مؤثر بود.
۳. گسترش واکسیناسیون کرونا در ماه‌های اخیر در کشورهای صنعتی مصرف‌کننده نفت باعث شتاب نسبی در برگشت اقتصاد و صنعت به وضعیت نسبی کمتر متلاطم ناشی از کرونا رسید، به‌طوری‌که آثار آن در اقتصاد و مصرف ظاهر شد. تقاضای نفت خام و فرآورده‌های ناشی از آن به‌ویژه افزایش مصرف نفت خام مورد نیاز تولید بنزین و گازوئیل و سوخت هواپیماها و نفتا و میعانات گازی مورد نیاز صنایع و بنگاه‌های تولیدی به‌طور نسبی فزونی یافت، لیکن با گستردگی فوق‌العاده چشمگیر و فراگیر سویه امیکرون کرونا در بیش از یکصد کشور و سرعت بسیار شدید ابتلای این سویه در کشورهای صنعتی و تأثیر آن در اقتصاد و صنعت و مصرف، شاهد نوسانات نیاز مصرف و تقاضای نفت خام در آن‌ها بودیم. به‌طوری‌که با انعکاس مستمر نتایج تأثیرات این سویه در شدت گسترش و میزان حدت آن که با اظهارنظرها برآوردهای گوناگون و متفاوت از سوی مراکز پزشکی مختلف در سطح بین‌المللی و سازمان بهداشت جهانی به‌ویژه در ابتدای گسترش چشمگیر این سویه مواجه بود باعث می‌شد تلاطم و شدت و ضعف آثار این سویه در اظهارنظرها روی پیش‌بینی مصرف و تقاضاهای نفت خام و انرژی تأثیر بگذارد. از این مؤسسات پیش‌بینی‌کننده نوسانات نظیر «آی‌ای‌ای» (آژانس بین‌المللی انرژی) و نیز «ای‌آی‌ای» (اداره اطلاعات مرکزی انرژی امریکا) همچنین «دبیرخانه اوپک» مرتب پیش‌بینی‌های خود را از آینده تقاضای نفت خام در بازار تغییر می‌دادند و این امر نوسانات قیمت در بازار و قیمت فروش‌های آتی را تحت تأثیر قرار می‌داد که در نوسانات مکرر قیمت در هفته‌های اخیر مؤثر بودند.
۴. در یک ماه اخیر بحث‌های مختلف پیرامون مذاکرات برجام و تحریم‌ها و برنامه هسته‌ای ایران در سطح بین‌المللی و پیش‌بینی‌های مختلف درباره ورود یا عدم ورود سریع تولید و صادرات افزایش‌یافتنی نفت ایران به بازار تأثیرات خود را روی پیش‌بینی‌های احتمالی عرضه آینده جهانی نفت خام روی بازار و قیمت در پرتو نوسانات مذاکرات می‌گذاشت.
۵. نوسانات و کاهش تولید هفته‌های اخیر در تولیدات لیبی، نیجریه و اکوادور به دلیل تعمیر و نگهداری و توقف و کاهش تولیدات میادین روی نوسانات قیمتی اثر خود را گذاشته است که البته پیش‌بینی کرده‌اند در آینده نزدیک رفع می‌شود.
۶. نوسانات عرضه نفت خام در مقابل تقاضای نوسانی، مطابق آنچه در بند ۱ نیز مطرح شد باعث شد تا نگرانی‌های مصرف‌کنندگان در افزایش بیش از حد قیمت به بالاتر از ۸۰ دلار در هر بشکه نفت خام در ماه‌های اخیر فزونی یابد و این امر موجب شد برای مهار قیمت نفت خام، امریکا و «OECD»(کشورهای دارای همکاری‌های اقتصادی توسعه‌ای) و مصرف‌کنندگان عمده تصمیم گرفتند از ذخایر استراتژیک برداشت کنند تا فاصله محدود عرضه و تقاضا را پوشش دهند که به جهش قیمتی منجر نشوند. این امر باعث شد تصمیم به واردکردن تا مرز ۷۱ میلیون بشکه از ذخایر استراتژیک خود به بازار کنند. امریکا که تصمیم گرفته بود بخش‌هایی از ۵۰ میلیون بشکه از از ذخایر استراتژیک خود را وارد بازار کند به بازار وارد و عرضه کرده است. ورود مرحله به مرحله‌ای از این ذخایر استراتژیک به بازار مرتباً بر کاهش قیمت نفت خام در هفته‌های اخیر نقش داشته است. از سوی دیگر برای افزایش عرضه برای پوشش تقاضا و جلوگیری از افزایش بیش از ۸۰ دلار در هر بشکه امریکا تمام همت خود را به کار گرفت تا هم تولید نفت شیل خود را در این ماه‌های اخیر افزایش دهد و هم اوپک و نیز اوپک‌پلاس به‌ویژه عربستان را در فشار قرار دهد تا بر تولید خود بیفزایند. همان‌طور که مطرح شد مجموعاً به افزایش ماهیانه به میزان ۴۰۰ هزار بشکه به مجموع تولید اوپک‌پلاس در ماه‌های اخیر افزوده شد که به نظر می‌رسد همچنان احتمالاً ماهیانه تا چندی استمرار خواهد داشت.
لازم است ذکر شود اساساً اقتصاد تولید نفت شیل در امریکا به حداقل سطحی از قیمت نیاز دارد که پایین‌تر شدن آن، تولید برای تولیدگران تعدادی از میادین نفت شیل به صرفه نیست. بر اساس این نیاز امریکا همواره سعی دارد قیمت نفت خام به سطح قیمت‌های زیر ۶۰ دلار در هر بشکه نرسد تا تولید در بعضی از میادین نفت شیل با رکود مواجه نشود. از طرف دیگر رفتن افزایش قیمت‌ها از ۸۰ دلار به بالا به دلیل تأثیری که روی قیمت بنزین به‌ویژه در امریکا می‌گذارد برای سیستم حاکم بر آن کشور قابل‌تحمل نیست. به این لحاظ در نوسانات عرضه و تقاضا در سطح بین‌المللی به دلایلی که مطرح شد تمام همت امریکا و در هماهنگی با عربستان و از آن طریق با روسیه و اوپک و اوپک‌پلاس این است که نوسانات رابین ۷۰ تا ۸۰ دلار در هر بشکه حفظ کنند. از سوی دیگر اوپک‌پلاس و اوپک به‌ویژه روسیه و عربستان با افزایش بیشتر از ۴۰۰ هزار بشکه در ماه در اوپک‌پلاس موافق نبودند، چون فزونی عرضه در بازار نسبت به تقاضا نگرانی کاهش جدی قیمت را به‌ویژه در اوپک‌پلاس به دنبال دارد و از این بابت نیز به لحاظ اثری که روی منافع درآمدی در بودجه درآمدی سالیانه آن‌ها، بر اثر کاهش قیمت نفت خام می‌گذارد محتاطانه عمل می‌کنند و به این امر عنایت دارند که برای سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی فزونی بین ۱ تا ۳ میلیون بشکه عرضه نفت خام نسبت به تقاضا در سطح بین‌المللی، توسط «آی‌ای‌ای (آژانس بین‌المللی انرژی)» و «ای‌آی‌ای (اداره اطلاعات انرژی امریکا)» و «دبیرخانه اوپک» صورت گرفته است و به این لحاظ، افزایش تولیدات اوپک و اپک پلاس بیشتر از تصمیمات اتخاذشده کاهش قیمت نفت خام را موجب شده و با کاهش منابع درآمدی آن‌ها با توجه به مشکلاتی که به‌ویژه روسیه و عربستان با آن مواجه‌اند و دربند ۱ اشاره شد منابع درآمدی آن‌ها را تحت تأثیر و کاهش قرار می‌دهد و محتاطانه روی افزایش تولیدات عمل می‌کنند.■
