معرفی کتاب توسعه از دیدگاه نظریه بازی‌ها

نویسنده:  بروس وایدک

ترجمه: رضا مجیدزاده

نشر پرکاس

می‌توان گفت که نخستین بار ژان ژاک روسو با طرح مفهوم «شکار گوزن» درباره قرارداد اجتماعی، مدلی مفهومی از نظریه بازی‌ها را ارائه داد که امروزه با عنوان بازی‌های هماهنگی، شناخته می‌شوند؛ البته اندیشیدن به شیوه نظریه بازی‌ها حتی قدمتی دیرین‌تر از شکار گوزن روسو دارد و داستان فولکلوری مانند «چوپان دروغگو» یا حتی شعری مانند «روباه و زاغ» نیز نمونه‌هایی از بازی هستند؛ یعنی اندوخته دانایی جوامع بشری، وابستگی متقابل انتخاب‌های افراد و جهان اجتماعی مبتنی بر کنش-واکنش را به رسمیت می‌شناخت و الگوهایی از آن را مفهوم‌سازی می‌کرد. اما تا دهه ۱۹۵۰، نظریه بازی‌ها به شکل امروزین آن  تکامل نیافت و کاربست مدل‌های آن، در علوم اجتماعی رایج نشد. نظریه بازی و نظریه توسعه، به شکل رسمی و مدرن، تقریباً هم‌زمان متولد شده‌اند؛ با این وجود، در نظریات کلاسیک توسعه، پیوندی بین آن‌ها برقرار نبود. برخی نظریات جدیدتر یا دگراندیشانه از توسعه، مفاهیمی از نظریه بازی‌ها را به کار گرفتند که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها مفهوم تعاون (همکاری) و نمونه مشهور معمای زندانیان است. اگرچه نظریه بازی‌ها مدل‌های متنوعی دارد که فراخور مسئله می‌توان آن‌ها را به کاربست و قلمروی مفهومی آن فقط به معمای زندانیان و معضل تعاون، محدود نمی‌شود.

کتاب توسعه از دیدگاه نظریه بازی‌ها قلمروی کاربرد نظریه بازی‌ها در تحلیل توسعه را فراتر می‌برد و طیف متنوعی از مسائل توسعه را با مدل‌ها و ابزارهای نظریه بازی‌ها تحلیل و موشکافی می‌کند؛ از فساد اقتصادی تا اعتماد، مالیه خرد، تا حقوق مالکیت و حتی جنگ داخلی. نویسنده در کتاب شرح می‌دهد:

«آنچه در این کتاب خواهید خواند این است که جواب یک بازی تا حد زیادی به چارچوب نهادی وابسته است که بازی در آن انجام می‌پذیرد. دستیابی به تعاریف خوب از «توسعه اقتصادی» با دشواری محقق می‌شود، اما یک تعریف در صورتی معقول خواهد بود که به نهادها و انگیزش‌ها مرتبط باشد. … پاداش‌های متعلق به فعالیت‌های مختلف که چارچوب نهادی تعیین می‌کند انگیزه‌ها را شکل می‌دهد، افراد بر اساس آن رفتار می‌کنند و انتظاراتشان درباره رفتار دیگران شکل می‌گیرد. اگر یک کارآفرین بر این باور باشد که پرداخت رشوه، تنها راه گرفتن جواز کسب است آنگاه احتمالاً رشوه می‌پردازد. چنانچه بازرسی معتقد باشد که کارآفرین آماده پرداخت رشوه هست، آنگاه احتمال دارد که درخواست رشوه کند.»

در این کتاب، روی مفهوم دام توسعه، تأکید زیادی می‌شود: یک اقتصاد در مسیر توسعه اقتصادی، گرفتار دام‌هایی می‌شود؛ رفتارهای سیاسی، اقتصادی یا اجتماعی ظهور پیدا می‌کنند که به صورتی منفی در حال تقویت خود هستند، جامعه را نسبت به پتانسیل آن در وضعیت بدتری قرار می‌دهند و تغییر [مثبت] را دشوار می‌سازند. برخی از دام‌های توسعه فقط روی یک جنبه از رفتار اثر می‌گذارند و نسبتاً ملایم هستند، اما دام‌های جدی‌تر توسعه می‌توانند کل جامعه را در چنبره فقر بلندمدت گرفتار کنند. این دام‌ها از موضوع فساد اقتصادی-سیاسی شروع می‌شود، به شکست هماهنگی می‌رسد و حتی موضوعات جدیدتری مانند جنگل‌زدایی را نیز پوشش می‌دهد.

فصل اول کتاب، دغدغه اصلی نویسنده و مفاهیم اصلی کتاب را شرح می‌دهد؛ فصل دوم به مروری اجمالی از بازی‌هایی می‌پردازد که در کتاب به کار رفته‌اند؛ فصل سوم دام‌های توسعه و بازی‌های هماهنگی را تبیین می‌کند؛ فصل چهارم به شرح مسئله فقر روستایی، توسعه و محیط زیست اختصاص دارد؛ فصل پنجم درباره ریسک و شبکه‌های همبستگی است؛ فصل ششم شرحی از نهادهای ارضی را ارائه می‌دهد؛ فصل هفتم بر پس‌انداز، اعتبار و مالیه خرد تمرکز دارد؛ فصل هشتم درباره حقوق مالکیت، حکمرانی و فساد است؛ و در فصل دهم، تضاد، خشونت و توسعه، بررسی می‌شود. دو فصل پایانی کتاب نیز پیوستی از سوی مترجم است که به آموزش مقدماتی دو نرم‌افزار کاربردی GMCR+ و GamePlan اختصاص دارد.