امیرحسین نوربخش
(پژوهشگر دکترای حقوق عمومی) ـ محمود شفیعی (دانشجوی دانشگاه علوم قضایی تهران)
مقدمه:
مدرنیزاسیون، پیشرفت، ترقی، تکنولوژی و در یک معنی «جهان اولی»؛ تمامشان رؤیاهایی دست‌یافتنی است که باید غرامت و هزینه سنگینی در قبالش پرداخت کرد؛ که کمترین آن نیست‌شدن زیر یوغ و سلطه اربابان است، حالتی که در تمام اعصار بدان «بردگی» می‌گویند. پیرامون موضوع «بردگی»، کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری نوشته شده است. ولی ما به این نتیجه رسیدیم که در تقسیم‌بندی مطالب اشتباهی صورت گرفته و آن تفکیک «بردگی مدرن» از «بردگی در جهان مدرن» است. به این صورت که گرچه وجه اشتراک بین «بردگی سنتی» و «بردگی مدرن» از انسانِ به‌اصطلاح برده در «مالکیت و کنترل» خلاصه می‌شود، اما در «بردگی در جهان مدرن» ما با موضوعات دیگری روبه‌رو هستیم؛ یعنی، «بردگی نوین» ادامه «بردگی سنتی» است ولی «بردگی در جهان مدرن» را نوعی جدید با لوازم و روش‌های نو تلقی می‌کنیم. به‌عنوان مثال در گذشته چون عمل پیوند اعضا ممکن نبود، لذا خریدوفروش انسان‌ها برای اعضای بدنشان بلاوجه تلقی می‌شد، ولی با پیشرفت علم در حال حاضر یکی از مصادیق «بردگی در جهان مدرن» که در گذشته وجود نداشته و در حال حاضر رواج پیدا کرده است بردگی و فروش انسان برای اعضای جسم اوست.
الف: تبیین تاریخی بردگی سنتی
برده، بنده، غلام و کنیز کسانی هستند که وجودشان همچون کالایی متعلق به دیگری است و شخص مالک حق استفاده و تمتع از کار و خودِ ایشان را داشته است، مالک حق داشته بردگان را خریدوفروش کرده و جزو دارایی و ماترک خودش محسوب کند. لذا نسل اول بردگان که در برخوردها و درگیری‌های قبایل به اسارت می‌افتادند رفته‌رفته در کمینِ هم نشستن‌ها و زد و خوردهای قبایل به جنگ‌های منظم میان دول تبدیل شد و به رسمیت‌یافتن رویه کهنِ کشتن یا به اسارت گرفتن افراد دشمن منجر شد: «پس از غلبه آتن بر شهر تورونه که از متحدان سابق آتن بود زنان و کودکان به بردگی فروخته شدند.»[۱] این در حالی است که در دین مسیح نیز بردگی با شرایطی پذیرفته شده است: «و این است احکامی که پیش ایشان می‌گذاری: اگر غلام عبری بخری شش سال خدمت کند، و هفتمین، بی‌قیمت آزاد بیرون رود. اگر تنها آمده، تنها بیرون می‌رود و اگر صاحب بود، زنش همراه او بیرون رود. اگر آقایش زنی به او دهد و پسران و دختران برایش بزاید، آنگاه زن و اولادش از آن آقایش باشند و آن مرد تنها بیرون رود …»[۲]
از طرفی نظام برده‌داری در بدو اسلام در شمال عربستان رشد چندانی نداشته است، چراکه پیامبر اکرم (ص) در جنگ‌های مختلف به‌منظور بعد سیاسی تشکیل حکومت واحد و مسلمان‌کردن مردم عربستان کوشیدند از برده‌ساختن قبایلی که مقاومت می‌کردند بپرهیزند؛ یعنی، بحث پیرامون (نبودن نیاز اقتصادی به برده‌داری) نبود، بلکه دلایل ایدئولوژیکی داشته، اما در نقطه مقابل با مقاومت خاندان بنی‌امیه، اشراف و برخی از سرداران (مانند خالد بن ولید) که رفتارشان تلاش برای غنائم جنگی بیشتر بود برده‌داری بسیار رواج پیدا کرد.
ب: مبانی بردگی مدرن
بروز بردگی در دنیای به‌اصطلاح «مدرن» با تمام تلاش‌های صورت گرفته برای ممنوع‌کردن آن به یک علت مهم و ریشه‌ای برمی‌گردد و آن «تاریخ» است؛ چراکه «نخستین علت بندگی خودخواسته این است که مردم بنده به دنیا می‌آیند و بنده هم بار می‌آیند.»[۳] به همین خاطر است که تاکنون به نتیجه واقعی نرسیده‌ایم و به‌جای ریشه‌کن‌کردن «بردگی سنتی»، با حفظ شکل آن به‌صورت «بردگی مردن» با همان تعریف سابق دست یافته‌ایم: «یعنی فردی به کاری مجبور شود و به علت تهدید، خشونت، فریب، سوءاستفاده از قدرت و اکراه نتواند از آن کار رهایی یابد» حفظ بردگی بدین‌صورت ناشی از این اصل استپدر برده، فرزند برده پرورش می‌دهد و این سلسله تا به امروز ادامه داشته است چون امکان رهایی از این چرخه ممکن نبوده است «باورکردنی نیست که چگونه آدمیان همین‌که در بند کشیده می‌شوند به‌یک‌باره چنان از آزادگی دور می‌افتند که دیگر چنین می‌نماید که هرگز برای بازیابی آن ازآنجا بر نخواهند خاست و چنان خودخواسته و توگویی آزادانه بندگی می‌کنند که هر بیننده می‌گوید ایشان آزادی را از دست نداده‌اند بل بندگی را به دست آورده‌اند.»[۴]
با این توصیفات مثال بارز بردگی مدرن که در حال حاضر توجه سازمان‌های بین‌المللی حمایتی و حقوق بشری را به خود جلب کرده است، مسئله «جام جهانی در قطر» است. این حجم توجه پس از انتشار مستند «بردگان جام جهانی قطر» شروع شد که روزنامه «گاردین» در گزارش خود درباره ساخت تأسیسات جام جهانی ۲۰۲۲ به شرایطی اشاره می‌کند که مطابق با تعریف سازمان بین‌المللی کار از مصادیق بردگی به‌شمار می‌رود ازجمله: ساعت کاری بی‌رحمانه، مکان‌های زندگی محقر و ویران و شرایط خطرناک. لذا «نه به جام جهانی قطر» عنوان شعاری است که مدافعان حقوق بشر به‌ویژه حقوق کارگران مهاجر، در واکنش به شرایط بسیار دشوار کارگران مشغول در پروژه‌های مربوط به جام جهانی ۲۰۲۲ در قطر برگزیده‌اند.
ج: تغییر مفهوم «بردگی مدرن» و ظهور «بردگی در جهان مدرن»
اگر «برده‌داری سنتی» از فقدان قانون مؤثر، قدرت محض اربابان و بی‌اطلاعی انسان‌ها نشأت گرفته بود و اگر همین مسیر با اندکی تفاوت شکلی در قالب «برده‌داری مدرن» ادامه پیداکرده، اما بردگی با وجود انواع دیگری از زنجیرها ظاهر شده است که آدمی را در میان خود احاطه کند. زنجیرهایی از جنس قانون، با قدرت مختصر کارفرمایان زیرک و بااطلاع همگان و حتی خود بردگان. در دوران جهش اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم، بسیاری از کشورها به کمبود نیروی کار دچار بودند. هرچند برخی کشورها برای تأمین نیروی کار به کارگران میهمان تکیه می‌کردند، مابقی فعالانه به دنبال ترویج مشارکت زنان ازجمله مادران در بازار کار هم می‌رفتند. تا اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی اکثر برنامه‌های جذب کارگران مهمان خاتمه یافتند؛ اما میراث آن برنامه‌ها رد پای ماندگاری در جامعه جهانی به‌جا گذاشت. استراتژی‌های مختلفی که این کشورها اتخاذ کرده بودند عملاً مفهوم‌های متفاوتی از نهاد خانواده، تقسیم جنسیتی کار در آن و تقسیم‌کار میان خانواده، دولت یا بازار را خلق یا مهر تأیید می‌زد. رکود اقتصادی و تغییرات بازار کار، شغل‌های مردان را کم‌درآمدتر و بی‌ثبات‌تر کرد. همچنین نرخ روزافزون فروپاشی خانواده‌ها موجب می‌شد که بسیاری از کودکان دور از پدرانشان زندگی کنند. این در حالی است که طبق گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی، بیشترین خسارت این نوع بردگی شامل زنان و کودکان می‌شود. در همین راستا گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد درباره اشکال مدرن برده‌داری که در اجلاس بیست و چهارم شورای حقوق بشر بیان شد مهم‌ترین مصادیق برده‌داری در جهان معاصر را در این موارد محصور کرد: کار اجباری، ازدواج‌های برده‌وار، بردگی خانگی، بردگی کودک و کار وثیقه‌ای که با توجه به آسیب‌پذیری زنان و کودکان در اغلب جوامع، قربانیان اصلی برده‌داری در جهان مدرن را این دو گروه تشکیل می‌دهند؛ زیرا معمولاً به دلیل نبود دسترسی برابر به آموزش و نیز برخی سنت‌های فرهنگی در جوامع مختلف، امکان مشارکت در بازار و فعالیت در مشاغل با شرایط مطلوب را از دست می‌دهند و مجبور می‌شوند به کارهایی تن دهند که در زمره برده‌داری مدرن تلقی می‌شود و این موجب می‌شود که زنان خود برده شده و برده به جامعه تحویل دهند؛ یعنی، «ازدواج‌های برده‌وار» و «بردگی خانگی» دو شکل از اقسام برده‌داری مدرن مربوط به زنان و دختران است.[۵]
د: مصادیق بردگی در جهان مدرن
از مصادیق استثمارهای اعمال‌شده بر زنان و دختران می‌توان به «بردگی جنسی» اشاره کرد که در حال حاضر در بعضی کشورها آن‌قدر درآمدزا شده است که پایه اصلی صنعت گردشگری آن کشورها محسوب می‌شود و یا «صنعت مدلینگ»، نوعی شغل است که در آن شخص ـ اغلب زنان ـ مجبور می‌شوند تا برای بهتر نشان‌دادن لباس‌های خود، اندام خویش را باب میل کارفرمای خویش نگهدارند. لذا در این میان مواردی پیش می‌آید که افرادی به دلایل نخوردن غذا برای حفظ تناسب‌اندام مریض شده‌اند یا از بین رفته‌اند. این نوع بردگی که ابعاد حقوقی نیز دارد ، در قراردادهایی با قالب‌های بردگی[۶] تهیه می‌شوند تا در صورت تخطی «مدل» از موارد مصرح در قرارداد، وی اخراج شود. «مهمانداران هواپیما» نیز در زمره همین مورد قرار می‌گیرند، یعنی در ضمن قرارداد استخدامی مهمانداران را از باردارشدن منع می‌کنند و در غیر این صورت «کارکنان زن باید به‌محض آگاهی از بارداربودن خود، شرکت را مطلع سازند و کارفرما این حق را دارد که با در نظر گرفتن تاریخ اعلام بارداری نسبت به خاتمه‌دادن به قرارداد کاری آنان تصمیم‌گیری کند» یا برای ازدواج‌کردن باید از شرکت خود اجازه بگیرند.[۷] نوع دیگر بردگی به نام «بردگی دمستیک» است: «بردگی که بردگان کار نمی‌کنند، اما بعضی از خانواده‌های اشرافی برای تزئین و پُز دادن و تظاهر و چشم و هم‌چشمی و علامت اشرافیت و قدرت یکی دو تا برده را برای کار در منزل نگه می‌دارند و خریدوفروش می‌کنند. این بردگی تزئین را سمبولیک یا دمستیک ـ یعنی خدمتکاری ـ می‌گویند.»[۸] از طرف دیگر دختران کم‌سن‌و‌سال به هرزه‌گری کشانده می‌شوند و پسران نیز به سربازان کودک بدل می‌شوند؛ که هر دو زیرمجموعه «کودکان کار» زیر سن قانونی می‌باشند. «فرزندخواندگی» نیز در همین رابطه قابل‌توجه است، چراکه برخی از سازمان‌های پنهانی یا در پوشش شرکت‌های قانونی، در سطح جهانی تبدیل به یک تجارت میلیونی شده است و طی آن کودکان کشورهای امریکای جنوبی و مرکزی به مبالغی تا ۲۰۰۰ دلار به فروش می‌رسند.[۹]
همچنین بازارهای سیاه متعددی برای خریدوفروش انسان‌ها به‌منظور استفاده از اعضای بدن، به‌ویژه در آرژانتین و روسیه وجود دارد. تا جایی که گزارش‌های تأیید‌نشده حکایت از ربودن کودکان در کشورهای مختلف برای فروش اعضای بدن آن‌ها می‌کنند. این امر بیشتر در کشورهای آرژانتین، برزیل، هندوراس، مکزیک و پرو انجام‌شده و خریداران نیز اکثراً از کشورهای آلمان، سوئیس و ایتالیا بودند.[۱]
در سال‌های اخیر نوع تازه‌ای از بردگی به نام «بردگی اسلام‌گرایان» نیز مطرح شده است؛ این نوع جدید به‌ویژه پس از ظهور گروه‌هایی مانند داعش و بوکوحرام و سوءاستفاده‌های مختلف آن‌ها از زیردستانشان برای همه عیان شده است. چندان‌که ادامه این نوع رفتارها به ایجاد نوع ثانویه بردگی به نام «بردگی مهاجران» منجر شده که مردم کشورهای جنگ‌زده پس از مهاجرت به کشورهای بیگانه خود را به ثمن بخس فروخته و حاضر به انجام هر کاری می‌شوند.
در دنیای امروز که اغلب انسان‌ها به‌نوعی برده دیگری هستند بحث از راهکار کمی خنده‌دار است؛ زیرا در این میان همیشه آن انسان قدرتمند که کمتر برده است نمی‌گذارد بقیه از بردگی رهایی یابند؛ چون منافعش درخطر می‌افتد. «می‌توانید برهید اگر برای رهیدن بکوشید، نه اینکه بکوشید که برهید، بلکه بکوشید که بخواهید برهید.»[۲] لذا به‌نظر می‌رسد بهترین راهکار تغییر قوانین بین‌المللی است که شاید بتوان به‌عنوان اهرم فشاری از آن برای جلوگیری از ترویج بردگی استفاده کرد؛ البته این قوانین پیرامون بردگی سنتی و مدرن تأثیرات خود را نشان داده است ولی درباره انواع جدید بردگی نیازمند تغییرات جدی است؛ تغییراتی از جنس تعریف، تحدید، توضیح و تشریح روزافزون بردگی که در جای‌جای جهان رشد کرده. در این میان وسایل ارتباط‌جمعی نقش مؤثری در به تنگنا قرار دادن اربابان برده‌داری دارند؛ به‌طوری که اگر ورای مبحث خبرگزاری‌ها؛ کمپانی‌های فیلم‌سازی نیز وظیفه خود را به‌خوبی انجام دهند، قطعاً شاهد تغییرات گسترده خواهیم بود.[۳] معرفی‌کردن درست ادیان نیز در دنیای امروز امر مهمی تلقی می‌شود. زیرا اگر اسلام را بد معرفی کنیم، می‌شود «دولت اسلامی عراق و شام» و این البته به رهبران جوامع اسلامی مربوط می‌شود که در وحدت بین جوامع چقدر کوشا بودند و هستند؛ و اینجاست که اقتصاد، دین، سیاست، فرهنگ و هنر دست در دست هم می‌دهند تا شاید بتوانند یک‌میلیون از ۴۶ میلیون نفر برده را نجات دهند.
[۱]. transnation organized erime, op.cit. p. 27
[۲]. اتیین دولابوئسی، ترجمه: لاله قدکپور، گفتار در بندگی خودخواسته، ص ۳۶.
[۳]. به‌عنوان مثال می‌توان به فیلم «۱۲ سال بردگی» اشاره کرد که در همین چند سال اخیر اکران شده و بازتاب‌های خوبی نیز داشته است. در تعریف این فیلم همین بس که «۱۲ سال بردگی» موفق‌ترین و برترین فیلم سال به انتخاب ۲۴۰ منتقد شده است. به نقل از مجله فیلم، شماره ۲۴۹، ص ۲۵.
[۱]. گمپرتس، متفکران یونانی، ج ۲، ص ۵۵۷.
[۲]. کتاب مقدس (ترجمه قدیم) شامل کتب عهد عتیق و جدید، کتاب داوران (شماره ۱۱) ص ۹۰.
[۳]. اتین دولابوئتی، ترجمه: لاله قدکپور، گفتار در بندگی خود خواسته، ص ۵۸.
[۴]. همان، ص ۴۵.
[۵]. Siddarth Kara, Sex Trafficking: Inside the Business of Modern Slavery.New York: Columbia University Press, 2010.
[۶]. Slave Contracts
[۷]. سایت همشهری آنلاین
[۸]. علی شریعتی، فرهنگ لغات، ص ۹۹.
[۹]. برونستین، آرتور، حقوق بین‌المللی و تطبیقی کار، ترجمه: سید رضا ابدی، کوشش: اصلی عباسی، ص ۳۱۷.
