احسان هوشمند
هم‌زمان با آشکار شدن نشانه‌های شکست نهایی داعش در عراق و تسلط ارتش و نیروهای نظامی عراق بر مناطقی که داعش اشغال کرده و علی‌رغم مخالفت بغداد، کشورهای همسایه به‌ویژه ترکیه و ایران و حتی امریکا و اروپا، رفراندوم استقلال اقلیم کردستان برگزار شد. برگزاری رفراندوم استقلال اقلیم کردستان عراق نتایج و پیامدهای بسیاری برای عراق، دولت عبادی و نیز اقلیم کردستان عراق در پی داشت و حتی در سطوح منطقه‌ای موجب نزدیک‌تر شدن دیدگاه‌ها و مواضع ترکیه و ایران درباره اقلیم کردستان عراق شد. بخشی از نتایج این رفراندوم در کوتاه‌مدت قابل بررسی است و بی‌تردید در آینده هم این تأثیرات به اشکال دیگری خود را نمایان می‌کند.
ظهور پدیده‌ای به نام بهار عربی موجب شد تا ثبات برخی کشورهای عرب منطقه چون سوریه و عراق با بحران روبه‌رو شود و دولت اسلامی عراق و شام یا همان داعش در این شرایط متولد و به‌سرعت موفق به بسط نفوذ خود در بخش وسیعی از دو کشور عراق و سوریه شود. در چنین شرایطی که دولت عراق در شرایط نامساعد امنیتی به‌سر می‌برد و حتی بغداد نیز در شرایط امنیتی ویژه‌ای بود، دولت اقلیم کردستان عراق موفق شد تا با استفاده از شرایط جدید امنیتی عراق بر مناطق مورد مناقشه با دولت مرکزی عراق تسلط یابد و تنش‌های میان بغداد و اربیل به‌ویژه بر سر فروش نفت توسط دولت اقلیم کردستان عراق و نیز پرداخت بودجه اقلیم توسط دولت عراق افزایش یابد. پیش از آن هم روابط دولت اقلیم با بغداد بر سر فروش نفت اقلیم کردستان عراق از طریق ترکیه با مشکلاتی روبه‌رو بود. تسلط اربیل بر مناطق مورد مناقشه بر ابعاد این تنش‌ها افزود.
شکست داعش در عراق و آزادسازی موصل از اشغال داعش فرصت تازه‌ای برای دولت عراق به رهبری آقای عبادی فراهم کرد تا به تثبیت موقعیت دولت مرکزی عراق بپردازد، اما گویا محاسبه دولتمردان اقلیم کردستان عراق چیز دیگری بود و در شرایط پس از داعش دولت اقلیم کردستان عراق اقدام به برگزاری رفراندوم استقلال کرد.
برگزاری رفراندوم اقلیم کردستان عراق و برآورد و محاسبه بغداد از شرایط اقلیم به‌ویژه اختلافات جناح‌های مختلف در اقلیم کردستان عراق و مشکلات اقتصادی و سیاسی اقلیم موجب شد تا دولت مرکزی با رویکردی حساب‌شده اقدام به بازپس‌گیری مناطق مورد مناقشه با کمترین تنش‌ها و درگیری و تلفات کند و بدین ترتیب شهر و استان کرکوک و سایر مناطق مورد مناقشه با مساحتی در حدود ۵۰ درصد مساحت اقلیم کردستان عراق دوباره تحت کنترل بغداد قرار گیرد. این وضعیت یعنی تسلط دوباره بغداد بر کرکوک و دیگر مناطق مورد مناقشه و صدها چاه نفت در این مناطق بزرگ‌ترین پیروزی سیاسی دولت عبادی پس از شکست داعش ، البته هم‌زمان شکست سختی برای اقلیم کردستان محسوب می‌شود. شکست دولت اقلیم در کرکوک بیش از پیش مشکلات سیاسی و ساختاری اقلیم کردستان عراق را برجسته کرد و در محافل سیاسی و رسانه‌ای این وضعیت به‌عنوان شکست آقای مسعود بارزانی، رئیس سابق اقلیم کردستان عراق، تعبیر شد.
شرایط پس از رفراندوم موجب شد مسعود بارزانی از تمدید دوره ریاست بر اقلیم کردستان عراق منصرف شود و بدین ترتیب از نظر سیاسی نیز اقلیم کردستان عراق با چالش تازه‌ای روبه‌رو شود. این وضعیت به مناقشه میان جریان‌های رقیب در اقلیم کردستان بیش از پیش دامن زد. تا جایی که احزاب اپوزیسیون خواهان انحلال دولت اقلیم کردستان عراق شدند.
از نظر اقتصادی نیز شرایط جدید برای اقلیم کردستان عراق رضایت‌بخش نبود. از دست دادن چندصد چاه نفتی و نیز به تحلیل رفتن توان اقتصادی دولت اقلیم کردستان عراق بیش از پیش بر مشکلات اقتصادی اقلیم افزود. اعمال محدودیت‌های بغداد بر اقلیم کردستان عراق به‌ویژه ممنوعیت پروازهای خارجی از فرودگاه‌های سلیمانیه و اربیل و نیز چالش بر سر دروازه‌های مرزی اقلیم با ترکیه و ایران و نیز موضوع صادرات نفت اقلیم کردستان عراق بیش از پیش دولت اقلیم کردستان عراق را با بحران دست به گریبان ساخته تا جایی که دولت اقلیم کردستان عراق ناچار شد دوباره کاهش حقوق پیشمرگه‌ها را در دستور کار قرار دهد. خودداری بغداد از پرداخت حقوق کارمندان دولتی در اقلیم و منوطکردن آن به شفاف شدن درآمدهای نفتی و مرزی اقلیم و نیز روشن شدن شمار واقعی کارکنان دولت هم بر پیچیدگی‌ها افزوده است.
در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز دولتمردان اقلیم با مشکلاتی روبه‌رو شدند. با برگزاری رفراندوم اقلیم تا حدود یک ماه هیچ‌یک از کشورهای اروپایی و امریکا حاضر به پذیرش یا دیدار با دولتمردان اقلیم کردستان عراق نبودند. روابط دولت اقلیم کردستان عراق با ایران و ترکیه نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفته و به سردی گراییده است. همه این شرایط تشدید نارضایتی‌ها در اقلیم کردستان عراق را در پی داشت.
افزایش مشکلات اقتصادی و نیز گسترش نارضایتی‌ها درباره شرایط اقتصادی و همچنین فساد در اقلیم کردستان عراق به‌تدریج موجب شد تا نارضایتی‌ها به خیابان کشیده شود و گروه زیادی از شهروندان اقلیم با برپایی تجمعات خیابانی و حمله به دفاتر احزاب اصلی و حتی آتش زدن برخی از این دفاتر نارضایتی خود را از این شرایط به نمایش بگذارند. مقابله دولت اقلیم کردستان با اغتشاشات ناشی از این نارضایتی‌ها هم به کشته و مجروح شدن دها تن انجامید. در پی برزو ناآرامی‌ها در اقلیم کردستان عراق نخست‌وزیر عراق با هشدار به دولتمردان اقلیم کردستان عراق اعلام کرد در برابر برخورد دولت اقلیم با شهروندان کُرد بی‌تفاوت نخواهد نشست. این شرایط در حالی است که خبرهای حکایت از شرایط سخت‌تر اقلیم از نظر اقتصادی در سال جدید دارد؛ چراکه در بودجه سال ۲۰۱۸ عراق هم سهم ۱۲ درصدی از بودجه عراق برای اقلیم تعریف شده که بیش از پیش افق‌های پیش‌روی اقلیم کردستان عراق را با ابهام روبه‌رو می‌کند.
خودداری بغداد از مذاکره با دولت اقلیم کردستان عراق تا پذیرش شروط بغداد ازجمله اعلام رسمی الغای نتایج رفراندوم و تعیین تکلیف دروازه‌های مرزی و درآمدهای نفتی اقلیم کردستان عراق نیز آینده روابط بغداد و اربیل را بیش از پیش دچار ابهام کرده است. البته با توجه به نزدیکی زمان انتخابات عراق بخشی از اپوزسیون اقلیم کردستان عراق ازجمله احزاب گوران (جنبش تغییر)، جماعت اسلامی و هم‌پیمانی برای دموکراسی و عدالت، به رهبری آقای برهم صالح، در تلاش است با نزدیکی به عبادی در انتخابات آینده بتواند به تحکیم موقعیت خود بپردازد. برخی رسانه‌ها هم از تلاش نوری مالکی برای نزدیکی به حزب دموکرات کردستان عراق، به رهبری مسعود بارزانی، خبر می‌دهند.
اقلیم کردستان عراق پس از برگزاری رفراندوم شرایط سخت اقتصادی و چالش‌های سیاسی داخلی و منطقه‌ای بزرگی در پیش‌روی خود دارد. از سویی تشدید شکاف جریان‌های سیاسی در اقلیم و از دیگر سو مشکلات بزرگ اقتصادی ازجمله مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی دولت اقلیم کردستان عراق در ماه‌های آتی است. برگزاری انتخابات پیش‌روی پارلمانی شاید موجب تغییر موازنه نیروهای سیاسی در اقلیم کردستان عراق شود. آیا اقلیم کردستان عراق با انتخابات پیش‌رو ثبات و امنیت و رفاه بیشتری را تجربه خواهد کرد؟
