محمد آقایی
بیش از شصت سال است در تولید و مصرف انرژی، برنامه راهبردی صحیح نداریم؛ در حکمرانی انرژی، مدیریت صحیح و یکپارچه در توسعه وتولید و مدیریت عرضه و تقاضای انرژی نداریم؛ در مدیریت توسعه و تولید انرژی، اولویت‌بندی صحیح، تنوع‌بخشی صحیح، بهبود بهره‌وری تولید انرژی و رشد اساسی فنّاوری در آن، امنیت‌بخشی صحیح، بهینه‌سازی تولید، ارزیابی صحیح و ضروری فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی در توسعه بخش‌هایی از تولید و عرضه انرژی، صیانت‌بخشی به تولید، هدر ندادن تولید در نفت و گاز و مشتقات آن و جلوگیری از فلرینگ در مراکز تولیدی و جلوگیری از اتلاف گسترده انرژی در تولید برق نداریم. در مدیریت تقاضای انرژی، اولویت و تقدم‌بخشی به آن نسبت به مدیریت تولید و عرضه انرژی، صرفه‌جویی مصرف انرژی، بهینه‌سازی مصرف انرژی، بهبود بهره‌وری مصرف انرژی و رشد اساسی فنّاوری در آن، تنوع‌بخشی به مصرف و تقاضای انرژی، کاهش شدت مصرف انرژی و کاهش سرانه مصرف انرژی نداریم.
با توجه به توسعه بسیار گسترده انرژی‌های تجدیدپذیر در سطح جهانی، توسعه اکتشافات و توسعه و تولید نفت خام و گاز نیازی بسیار مبرم و اساسی است که غفلت از آن، به‌ویژه در شرایط کنونی، بسیار مخاطره‌آمیز است و ضربه جدی به بهره‌برداری به‌موقع و صحیح از منابع و دارایی‌های بین نسلی خواهد زد، اما به این مورد نیز توجه نداریم.
حاصل این روند وضعیتی است که اکنون با آن روبهرو هستیم:
از سال گذشته با وجود تلاش گسترده در توسعه تولید و عرضه گاز از پارس جنوبی با بحران پیشی گرفتن تقاضای گسترده، هدایت‌نشده و بی‌رویه گاز بر میزان عرضه مواجه شدیم. زمستان امسال و سال‌های آینده نیز تشدید بیشتر فاصله و عدم موازنه عرضه و تقاضای گاز را شاهد خواهیم بود، چون هم با افت تولید فازها مواجهیم و هم کمپرسورها و بوسترهای لازم را در تولید پارس جنوبی نصب نکرده‌ایم که خود سرمایه‌گذاری و زمان لازم را می‌طلبد.
حدود چهار سال پیش، پیش‌بینی می‌شد اگر مصرف فرآورده‌های تولیدی پالایشگاه‌های نفت خام و میعانات گازی با روند معمول آن سال‌ها رشد کند و تمام فازهای پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس به تولید برسد تا سال ۱۴۰۷ در تولیدات فرآورده‌ها به‌ویژه بنزین و گازوئیل خودکفا خواهیم بود، اما روند مصرف بسیار گسترده و سرسام‌آور این فرآورده‌ها در کشور، طی دو سه سال گذشته، این پیش‌بینی را کاملاً بر هم زده است و با این وضع مصرف، در آینده بسیار نزدیک، به موازنه مصرف و تقاضا و فزونی مصرف بر تقاضا می‌رسیم.
در تابستان امسال شروع بسیار نگران‌کننده فزونی مصرف برق بر تولید و عرضه آن را شاهد بودیم. قول‌هایی که درباره توسعه تولید ۳۰ هزار مگاوات برق داده می‌شود، هم بسیار سرمایه‌بر و زمان‌براست و با این میزان رشد تقاضای برق در سال آینده و سال‌های بعد و با افزایش میزان عدم موازنه آثار سنگین‌تری را مشاهده خواهیم کرد.
پیشی گرفتن تقاضاهای هدایت‌نشده، سامان‌نیافته و مدیریت‌نشده بر میزان عرضه گاز، فرآورده‌ها و برق و عدم امنیت تأمین تقاضای این انرژی‌ها می‌تواند بسترساز مشکلاتی در حوزه امنیت ملی نیز باشد.
در این راستا لازم است در توسعه حوزه‌های انرژی، نفت و گاز، پالایش نفت و گاز، پتروشیمی، برق و انرژی‌های تجدیدپذیر ارزیابی و مطالعات توجیهی فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی بر پایه منافع ملی کاملاً مورد توجه قرار گیرد که بعضاً مورد غفلت قرار گرفته و مبنا قرار نمی‌گیرد.
توجه به مسئله آب در کشور، در انتخاب صحیح محل توسعه و تأسیسات این پروژه‌ها به‌ویژه در تأسیسات با مصرف زیاد آب می‌بایستی قویاً مدنظر باشد و در توجیه فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی پروژه‌ها به‌خصوص انتخاب آن‌ها در سواحل شمالی و جنوبی مورد توجه قرار گیرد.
توجه نداشتن به امکانات سرشار و خدادادی و بسیار گسترده انرژی‌های خورشیدی و تجدیدپذیر در کشور و عدم سرمایه‌گذاری گسترده و فراگیر در آن‌ها به‌ویژه با توجه به کاهش مستمر قیمت تمام‌شده تولید آن‌ها موضوعی است که مورد غفلت جدی قرار گرفته است. توجه به این امر اساسی باعث آزاد شدن هرچه بیشتر تولیدات نفت خام و گاز و فرآورده‌های حاصل از آن‌ها برای صادرات است.
غافل نشدن در مواردی که به آن اشاره شد و رعایت ملاحظات صحیح ژئوپلیتیک منطقه‌ای انرژی و دیپلماسی صحیح و یکپارچه و منسجم انرژی به‌ویژه در حوزه‌های نفت و گاز و پالایش نفت و گاز و پتروشیمی و برق کاملاً تأمین‌کننده منافع ملی است.
طی دوره‌های گذشته تقریباً تمام دارایی حاصل از منابع زیرزمینی نفت و گاز را که یک دارایی بین‌نسلی است، به‌عنوان درآمد برای تأمین منابع بودجه جاری و مصرفی در نظر گرفتیم و مصرف کرده‌ایم و این در حالی است که این منابع باید تماماً در خدمت توسعه ارزش‌افزوده و توسعه سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی بین‌نسلی باشد و با این هدف به کار گرفته شود.
در توزیع یارانه انرژی و قانون هدفمندی یارانه‌ها، نه اهداف صرفه‌جویی انرژی محقق شده است، نه اهداف زیست‌محیطی ناشی از صرفه‌جویی و کاهش مصرف و نه مطلقاً اهداف عدالت اجتماعی. روش توزیع یارانه روی تولید و حمایت از تولید نیز اثری نگذاشته و اثر اساسی نیز روی معیشت یارانه‌بگیران نداشته است. این سیاست فقط باعث شده ماهانه بار مالی سنگین تأمین منابع مالی آن بر بودجه کشور و هزینه آن بر منابع درآمدی شرکت‌های تولید انرژی تحمیل شود و این شرکت‌ها نیز نتوانند منابعی را صرف توسعه تولید انرژی خود کنند.
هرچند در قانون اساسی، سیاست‌های ابلاغی انرژی، سیاست‌های سند چشم‌انداز، سیاست‌های الگوی مصرف انرژی، سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و سیاست‌های ابلاغی اصل ۴۴ بر درون‌زا بودن و برون‌گرا بودن تکیه شده است، اما هنوز این مهم را در هدف‌گذاری‌های اجرایی در نظر نگرفته‌ایم و قوانین و راهبردهای منسجم، کارا و اثربخش و راهکارها، ابتکارات و برنامه‌های صحیح و به‌موقع برای پیاده‌سازی این اهداف را به کار نگرفته‌ایم.
تولید و صادرات نفت خام در دوران جنگ تحمیلی، توسعه و افزایش تولید نفت خام در پس از جنگ تحمیلی که با بازسازی، نوسازی و توسعه‌های مرتبط همراه بود، تولید و توسعه در حوزه گاز به‌ویژه در فازهای گسترده پارس جنوبی و تولید و توسعه گسترده محصولات پالایشگاهی و پتروشیمی که در دوران جنگ تحمیلی و پس از آن در برنامه‌های توسعه اتفاق افتاد ازجمله این توجهات است.
درنهایت باید گفت گریز از این غفلت‌ها به عزم و اراده‌ای فراگیر، جدی، تعیین‌کننده، کارا و اثربخش نیاز دارد که توأمان با اتخاذ سیاست‌ها و هدف‌گذاری‌ها، اجرای راهبردهای منسجم و یکپارچه، تهیه برنامه‌های مرتبط پشتیبانی و ایجاد ضمانت اجرایی تضمین می‌شود. این موارد را نوعاً در متن قوانین بالادستی در اختیار داریم. گریز از پوپولیسم، مصلحت‌گرایی‌های بی‌منطق و منفعت‌طلبی‌های بی‌اساس، همراه با اراده جدی برای مبارزه همه‌جانبه با لختی‌های پیشرفت پروژه‌ها، توجه و اعتماد به سرمایه‌های اجتماعی، برقراری تعاملات سازنده بین‌المللی و تأثیر سیاست‌های راهگشای داخلی و بین‌المللی بر پایه منافع ملی در این موارد راهگشاست.■
