پیامدهای اجتماعی اقتصادی زندگی تنهازیستی زنان سالمند
گزیده‌ای از یک پژوهش
میرطاهر موسوی۱
موضوع تنهازیستی زنان سالمند ازجمله مسائل اجتماعی مهم است که در مسیر توجه جامعهشناسان و جمعیتشناسان و همچنین برنامه‌ریزان اجتماعی است.
وجود حدود یک میلیون نفر زن سالمند تنها در ایران که در بازه زمانی ۱۴۳۰ به بیش از ۳ برابر افزایش خواهد یافت موضوع قابل‌توجهی است که با تغییر در پایگاه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این گروه و تغییر جدی در ماهیت نیازها و مشکلات ایشان می‌تواند در کانون توجه سیاست‌گذاری اجتماعی و برنامه‌ریزان اجتماعی کشور باشد.
پژوهش حاضر در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ با حمایت مالی و سفارش دبیرخانه شورای ملی سالمندان و دفتر جمعیت سازمان ملل متحد در تهران به فرجام رسیده است و در این نوشته گزیده‌ای از نتایج پژوهش جهت بهره‌برداری ارائه می‌شود.
همکاران گران‌مایه‌ای در پژوهش حاضر همکاری علمی داشته‌اند، از جمله خانم دکتر معصومه معارفوند، خانم دکتر نسیه زنجری، خانم دکتر سمانه حسینزاده، آقای دکتر رسول صادقی، خانم مریم رهنما، خانم فاطمه پاکدامن و خانم لاله معارفوند.
زن سالمند تنها کیست و چرا تنها شده است؟
زنان سالمند تنها، زنانی هستند که شصتسالگی را پشت سر گذاشته‌اند و زیر یک سقف به‌تنهایی زندگی می‌کنند. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد زنان سالمند تنها در ایران به علت فوت همسر، بیوه هستند و چون در چارچوب نظام هنجاری و عرفی جامعه ایران غالباً ازدواج دوباره پس از مرگ همسر پذیرفته نشده، تنها مانده‌اند. بر همین اساس ۲.۴ درصد زنان سالمند هرگز ازدواج نکرده‌اند و ۴.۴ درصد آن‌ها اگرچه دارای همسر هستند، ولی تنها زندگی می‌کنند.
فقر شدید و چالش هزینه معیشت، درمان و توان‌بخشی
بیش از ۹۰ درصد زنان سالمند تنهای ایرانی در سه دهک پایین درآمدی قرار دارند، یعنی به‌طور جدی مشکل معیشتی دارند و برای پرداخت هزینه‌های درمان و توان‌بخشی با چالش بزرگی روبه‌رو هستند. بیش از ۷۱ درصد زنان سالمند تنها درآمدی ندارند و تنها ۲۹ درصد بقیه درآمد دارند. از این بین نیز ۳.۵ درصد درآمد کمتر از یک میلیون تومان و ۱۳.۵ درصد نیز بین ۱ تا ۳ میلیون تومان درآمد دارند.
چالش وابستگی و استقلال
ارتباط با فرزندان و یا بستگان جایگاه مهمی در زندگی زنان سالمند تنها در ایران دارد، بیشتر آن‌ها فرزند دارند و تمایل دارند با فرزندانشان ارتباط داشته باشند و از سوی آن‌ها حمایت بشوند و در عین حال می‌خواهند استقلال خود را حفظ کنند، هرچند تنها زندگی کردن برای زنان سالمند در ایران بسیار چالش‌برانگیز است و حتی ممکن است با ترس و احساس ناامنی در میان آن‌ها همراه باشد، اما نمی‌خواهند استقلال خود را از دست بدهند.
یک مسئله جدی این زنان پس از تقسیم اموال شوهرشان است که خانه و زندگی قدیمی را از دست می‌دهند و مجبور به ترک محله قدیمی و سکونت در خانه و محله جدید هستند که بدین ترتیب بخش مهمی از ارتباطات گذشته را از دست می‌دهند و با خطر انزوا مواجه می‌شوند.
اگرچه زنان سالمند تنها تلاش می‌کنند از خود مراقبت کنند، اما این کافی نیست. آن‌ها نیازمند دریافت مراقبت‌های رسمی و مناسب‌سازی در زمینه امکانات و تجهیزات مختلف هستند که تاکنون به این نیاز به‌درستی پاسخ داده نشده است.
سواد و توان بهره‌گیری از فنّاوری ارتباطی
نزدیک به ۷۴ درصد زنان سالمند تنهای ایرانی بی‌سواد هستند و در بین زنان سالمند تنهای باسواد اغلب (۵۸.۳ درصد) دارای سواد در مقطع ابتدایی یا سوادآموزی هستند و توانایی چندانی برای بهره‌گیری از اینترنت و فنّاوری‌ها ندارند.
الگوی تنهازیستی و چشم‌انداز آینده
نسبت خانوارهای تک‌نفره در طول دوره ۱۳۹۵ تا ۱۴۳۰، ۲ برابر می‌شود و از ۸.۷ درصد در سال ۱۳۹۵ به ۱۶.۴ درصد در سال ۱۴۳۰ افزایش می‌یابد. بخش عمده این افزایش به دلیل روند فزاینده تنها ماندن افراد سالمند است. در سال ۱۳۹۵ تنها ۱۰ درصد خانوارهای کشور سالمند سرپرست بوده‌اند، اما با توجه به روند افزایشی سالمندی جمعیت در کشور، نسبت خانوارهای سالمندسرپرست در سال ۱۴۳۰ به ۳۲ درصد، یعنی یک‌سوم کل خانوارهای کشور افزایش خواهد داشت.
هم‌اکنون الگوی تنهازیستی در میان زنان سالمند بیش از ۴ برابر مردان سالمند است. در یک دهه اخیر تعداد زنان سالمند تنهازیست ۲ برابر شده است. با تغییر سبک زندگی و افزایش تعداد زنان سالمند مجرد قطعی و مطلقه نیمرخ زنان سالمند تنها در ۳۰ سال آینده تغییر خواهد کرد به‌گونه‌ای که در ۳۰ سال آینده تعداد زنان سالمندِ تنها، ۳ برابر می‌شود و در میان آن‌ها شمار زنان با تجرد قطعی افزایش پیدا می‌کند. آن‌ها باسوادتر از زنان سالمند تنهای کنونی هستند، مهارت بیشتری در بهره‌گیری از تکنولوژی دارند و بخش مهمی از شبکه اجتماعی زنان سالمند تنها در ۳۰ سال آینده در فضای مجازی شکل خواهد گرفت. آن‌ها از پایگاه اجتماعی بالاتری برخوردارند، به‌احتمال زیاد درآمد و وضعیت اقتصادی بهتری دارند، اما به دلیل نداشتن فرزند یا محدود بودن ابعاد خانواده، حمایت‌های غیررسمی آن‌ها به گونه چشمگیری کاهش می‌یابد. به همین دلیل لازم است برای حمایت‌های رسمی از زنان سالمند تنهای ۳۰ سال آینده، از اکنون برنامه‌ریزی بشود.
نسبت پراکندگی زنان سالمند در شهر و روستا
در شرایط کنونی اکثر سالمندان یعنی بیش از ۷۱ درصد آن‌ها در شهرها زندگی می‌کنند، اما در ۳۰ سال آینده به دلیل مهاجرت مردان از روستاها به شهرها شمار زنان سالمند تنهای روستایی افزایش می‌یابد. هم‌اکنون بیشترین شمار زنان سالمند تنها در سه استان زندگی می‌کنند که در این میان استان تهران با ۱۸.۵ درصد در رتبه نخست، خراسان رضوی با ۸.۹ درصد و استان اصفهان با ۷.۷ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
راهکارهای حمایتی برای بهبود وضعیت زنان سالمند تنها در ایران
در این پژوهش چالش‌های اساسی در زمینه زنان سالمند تنها در شش محور شناسایی شد که عبارت‌اند از: تنهازیستی بیشتر زنان سالمند تا مردان، تحصیلات پایین‌تر زنان سالمند تنها، روند افزایش زنان سالمند روستایی، افزایش شمار زنان سالمند با وضعیت تجرد قطعی و بدون فرزند، همچنین افزایش تعداد زنان سالمند تنها با تحصیلات دانشگاهی بالا و افزایش زنان کهنسال.
راهکارهای سیاستی که برای پاسخ به این نیازها پیشنهاد شده بر پایه مدل علمی IOM2 دسته‌بندی و طیف خدمات ترسیم شده است. خدمات پیشگیرانه شامل خدمات پیشگیری همگانی، پیشگیری انتخابی و پیشگیری موردی هستند و در ادامه سیاست‌های حمایتی، درمانی و توان‌بخشی و همچنین سیاست‌های نگهداری پیشنهاد شده است.
سیاست‌های پیشگیری همگانی
سیاست‌های همگانی توصیه‌های سیاستی هستند که با هدف ایجاد تغییر در بستر عمومی جامعه ارائه می‌شود؛ بنابراین ممکن است سیاست‌های همگانی فقط درباره زنان سالمند تنها نباشند. تغییر برخی قوانین می‌تواند افزون بر زنان سالمند تنها سایر گروه‌های جمعیتی را نیز تحت تأثیر قرار دهد. به‌عنوان نمونه اصلاح قانون بازنشستگی و پیش‌بینی «بازنشستگی پلکانی» مبتنی بر توانایی‌های ایشان می‌تواند علاوه بر زنان سالمند تنها، برای زنان و مردان شاغلی که بیمهپرداز هستند نیز قابل استفاده باشد. در عین حال اصلاح قانون ارث می‌تواند علاوه زنان سالمند تنها سایر گروه‌های زنان ایرانی را نیز مورد حمایت خویش قرار دهد.
۱- ارتقای قوانین حمایتی تأمین ضمانت اجرایی قوانین موجود
- بازنگری در قانون ارث به‌گونه‌ای که شرایط مناسب و قابل قبولی برای زنان سالمند تنها در میزان بالاتر سهم ایشان در تقسیم ماترک به وجود آید یا اینکه تقسیم ارث در صورت اضطرار زن سالمند تنها مادامالحیات وی به تأخیر افتد (پژوهشکده‌های حوزوی و مراکز تحقیقاتی حوزه‌های علمیه می‌توانند با تمرکز بر پویایی فقهی و با ارائه استنباط‌های روزآمد به دستگاه تقنینی و شورای نگهبان در این زمینه کمک کنند).
- تجدیدنظر در قوانین مرتبط با بیمه اجتماعی (افزایش سن بازنشستگی، بازنشستگی پلکانی و متناسب‌سازی فعالیت‌های زنان سالمند شاغل با شرایط سالمندی).
- بازنگری در قوانین مرتبط با بیمه سلامت (پوشش حداکثری خدمات درمانی و توان‌بخشی).
- تأمین بودجه و ضمانت‌های اجرایی لازم برای اجرای سند ملی سالمندان.
- تدوین بسته قانونی اختصاصی و متناسب با حوزه زنان سالمند تنها.
- اولویت یافتن تمرکز بر موضوع زنان سالمند تنها در میان سازمان‌های ذی‌ربط دولتی و غیردولتی.
- ایجاد تسهیلات قانونی، مالی و اداری به‌منظور نقش‌یابی مؤثر عرصه عمومی در قالب سازمان‌های مردم‌نهاد، خیریه‌ها، بخش خصوصی و عمومی (شهرداری‌ها و شوراها).
- تربیت نیروی ماهر و متخصص در حوزه سالمندی در سطوح مختلف تحصیلی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا توسط وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم و تحقیقات و فنّاوری و سازمان بهزیستی.
۲- ارتقای سلامت در دوره جوانی و میانسالی همه زنان ایرانی
- آموزش همه زنان ایرانی در مورد خودمراقبتی در دوره جوانی و میانسالی.
- غربالگری سلامت (در ابعاد مختلف جسمی، روانی و اجتماعی) زنان جوان و میانسال ایرانی با هدف شناسایی زودهنگام نشانه‌های بیماری و مشکلات اجتماعی پیش از ورود به دوره سالمندی.
- مداخلات زودهنگام برای پاسخ به نیازهای سلامتی زنان جوان و میانسال ایرانی.
- زمینه‌سازی و رسمیت یافتن قانونی و اجرایی دریافت خدمات خودمراقبتی، غربالگری و مداخلات زودهنگام در میان سازمان‌های مسئول اعم از دولتی و غیردولتی.
سیاست‌های پیشگیری انتخابی
۱- ارتقای سلامت زنانی که در آینده تنها زندگی خواهند کرد در دوره جوانی و میانسالی
- آموزش خودمراقبتی به زنان جوان و میانسالی که در دوره سالمندی تنهازیستی را تجربه خواهند کرد.
- غربالگری سلامت (در ابعاد مختلف جسمی، روانی و اجتماعی) زنان جوان و میانسالی که در دوره سالمندی تنهازیستی را تجربه خواهند کرد به‌منظور شناسایی زودهنگام نشانه‌های بیماری و مشکلات اجتماعی قبل از ورود به دوره سالمندی.
- مداخلات زودهنگام برای پاسخ به نیازهای سلامتی زنان جوان و میانسالی که در دوره سالمندی تنهازیستی را تجربه خواهند کرد.
- زمینه‌سازی و رسمیت یافتن قانونی و اجرایی دریافت خدمات خودمراقبتی، غربالگری و مداخلات زودهنگام برای زنان جوان و میانسالی که در دوره سالمندی تنهازیستی را تجربه خواهند کرد در میان سازمان‌های مسئول اعم از دولتی و غیردولتی.
۲- کمک به کاهش تنهازیستی زنان سالمند
برخی از سیاست‌ها باید به کاهش احتمال تنهازیستی زنان سالمند در آینده اختصاص یابند. این سیاست‌ها باید بر اساس دلایل افزایش تنهازیستی در میان زنان سالمند در آینده تنظیم شوند.
- افزایش آگاهی جامعه در زمینه برخی پیامدهای تنهازیستی زنان سالمند بیوه.
- افزایش آگاهی جامعه در مورد تأثیر نگرش‌های منفی فرهنگی و تابو بودن ازدواج زنان بیوه و مجرد قطعی در دوره سالمندی.
- پیش‌بینی‌های سیاستی و برنامه‌ای در کاهش مهاجرت مردان در سنین جوانی و میانسالی.
- افزایش آگاهی جامعه در خصوص آثار و تبعات تجرد قطعی زنان.
- بسترسازی برای ازدواج‌های موفق و کاهش طلاق با مشاوره‌های قبل از ازدواج و پس از آن.
۳- آماده‌سازی زنان میانسال مجرد قطعی، مطلقه و بیوه برای تنهازیستی در سالمندی
با توجه به افزایش ۳ برابری تنهازیستی زنان سالمند در ۳۰ سال آینده لازم است سیاست‌هایی در سطوح خرد و میانه و کلان به‌صورت «بسته جامع سیاستی» طراحی و اجرا شوند تا جامعه ایران برای روبه‌رو شدن با گروه بزرگ‌تری از زنان سالمند تنها و مدیریت بهینه آن آمادگی بشود.
- آموزش، آگاه‌سازی و آماده کردن زنان از زمان میانسالی و در دوره سالمندی با مقتضیات این دوره و نحوه سازگاری و گذران موفق زندگی.
- آموزش‌های عمومی اجتماعی و سلامت با تأکید بر بهبود سبک زندگی زنان (از راه تولید و انتشار محتوای در رسانه‌های گروهی و ظرفیت‌های موجود در حوزه سینما، تئاتر، کتاب، سخنرانی‌های عمومی در مساجد و مراکز عمومی).
- افزایش دانش و مهارت زنان برای استفاده از فنّاوری‌های نوین.
- حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و پژوهشگران برای توسعه فنّاوری‌های موردنیاز برای تسهیل تنهازیستی زنان سالمند.
- توسعه دانش «متنمحور ایرانی» برای ارائه خدمت به زنان سالمند تنها (با سفارش پایان‌نامه و انجام پژوهش‌های بروز و انتشار نتایج آن‌ها، برگزاری سمینارهای کاربردی و کارگاه‌های آموزشی).
سیاست‌های پیشگیری موردی
- آماده‌سازی زنان سالمندی که به‌تازگی تنهازیستی را آغاز کرده‌اند.
- آموزش، آگاه‌سازی و آماده کردن زنان سالمندی که در آغاز دوره تنهازیستی قرار دارند با مقتضیات این دوره و نحوه سازگاری و گذران موفق زندگی.
- آموزش‌های اختصاصی در زمینه سلامت با تأکید بر بهبود سبک زندگی زنان سالمندی که در آغاز دوره تنهازیستی قرار دارند.
- افزایش دانش و مهارت زنان سالمندی که در آغاز دوره تنهازیستی قرار دارند برای استفاده از فنّاوری‌های جدید.
سیاست‌های حمایتی، درمانی و توان‌بخشی
ارائه خدمات درمانی و حمایتی از زنان سالمند تنها و رفع مشکلات کنونی آن‌ها
- تسهیل قانونمند و به‌صورت شفاف و تشویقی برای ورود بخش خصوصی، مردمی و عمومی (شهرداری‌ها و شوراهای شهر و روستا) در کلیه خدمات و به‌ویژه در تأسیس و توسعه کمّی و کیفی مراکز اوقات فراغت، اقامتی و روزانه و سایر خدمات اختصاصی مورد نیاز زنان سالمند تنها.
- فراهم کردن بستر سالمندی سالم (با آموزش خودمراقبتی، مداخلات غربالگری و پیشگیرانه، در دسترس قرار دادن درمان زودهنگام و پیگیری پس از ترخیص).
- فراهم کردن بستر سالمندی فعال (با افزایش سن بازنشستگی، بازنشستگی پلکانی و متناسب‌سازی فعالیت‌های زنان سالمند شاغل با شرایط سالمندی).
- توسعه خدمات مبتنی بر تکنولوژی و ارائه خدمات از راه دور و توسعه دانش و مهارت سالمندان برای استفاده از تکنولوژی.
- تبعیض مثبت در ارائه خدمات حمایتی به نفع زنان سالمندان تنها.
- تقویت و گسترش حمایت رسمی با توجه به کاهش حمایت بخش غیررسمی در نسل آینده زنان سالمند تنها.
- ارتقای امنیت اقتصادی زنان سالمند تنها (با پیش‌بینی پرداخت‌های مستقیم مشروط و غیرمشروط به‌اندازه کافی و متناسب با نیاز واقعی زنان سالمند تنها، تسهیل و توسعه مشاغل خانگی و خانوادگی و بازنگری در قوانین مرتبط با بیمه اجتماعی به‌منظور عدم کاهش مستمری پس از فوت همسر).
- ثبت و پایش وضعیت زنان سالمند تنها و خدمات ارائه‌شده به آنان.
- تسهیل مشارکت حضوری و مجازی زنان سالمند تنها در جامعه (فراهم کردن امکان مشارکت آن‌ها فعالیت‌های داوطلبانه در مدارس در انتقال تجارب خویش و فعالیت‌های جمعی و اجرای مداخلات اجتماع‌محور).
- اولویت برنامه‌ای و منابع آن برای مناسب‌سازی منازل و مسیرهای تردد و دسترسی‌ها در شهرها.
- طراحی بسته خدمات پس از مرگ.
- تسهیل دسترسی به خدمات توان‌بخشی (دسترسی جغرافیایی و پوشش کامل‌تر بیمه‌ای هزینه‌های توان‌بخشی).
سیاست‌های نگهداری
۱- تلاش برای حفظ بهزیستی و رفاه و استقلال زنان سالمند تنها
- غربالگری ادواری سلامت (در ابعاد مختلف جسمی، روانی و اجتماعی) زنان سالمند تنها.
- رصد ادواری وضعیت زنان سالمند تنها با تأکید بر شاخص‌های سالمندی سالم و فعال.
- آگاه‌سازی و تقویت نقش خانواده، محیط همسایگی و اجتماع محلی در زمینه مراقبت و حمایت از زنان سالمند تنها.
۲- توصیه‌های اجرایی و مدیریتی
- تقویت دبیرخانه شورای ملی سالمندان به‌منظور تأکید و تسریع در اجرای مصوبات.
- الزام سازمان‌های همکار در اجرای مصوبات شورای ملی سالمندان ابلاغی توسط دبیرخانه شورا.
- پیش‌بینی ضمانت اجرایی مصوبات شورای ملی سالمندان.
- تأمین منابع مالی ناشی از اجرای مصوبات شورای ملی سالمندان توسط سازمان‌های مسئول.
- تشکیل منظم شورای ملی سالمندان به‌منظور اتخاذ تصمیمات بهنگام.
بی‌گمان برای پیش گرفتن یک سیاست منسجم و کارآمد در این زمینه تضمین‌های قانونی و همچنین بودجه کافی برای اجرای سند ملی سالمندان لازم است. پدیده زنان سالمند تنها یک موضوع اجتماعی و جمعیتی چندوجهی است؛ بنابراین سیاست‌ها و قوانینی که در این زمینه بدون همهجانبهنگری و ضمانت اجرایی باشند، ارزشی ندارند، سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد اهمیت ویژه‌ای دارند، از همین رو سیاست‌ها و قوانینی که بر اساس ایده‌های هیجانی و ناگهانی یا فاقد همهجانبهنگری یا ارزیابی کارآمدی آن‌ها در ایران و با کپی‌برداری از سایر کشورها اجرایی می‌شوند چه‌بسا آسیب‌پذیری زنان سالمند تنها را بیش از پیش افزایش بدهند.■
پی‌نوشت:
- جامعه‌شناس، عضو هیئت‌علمی دانشگاه: trmousavi@gmail.com
- Institute of Medicine
http://www.ca-cpi.org/wp-content/uploads/2006/01/Prevention-Tactics-Vol08-No13-2006.pdf
