گفتوگو با زهرا کریمی
مرتضی نیساری: دولت چهاردهم علیرغم قول‌های آقای دکتر پزشکیان ظرف مدت هفت ماهی که سر کار آمده است نتوانسته رضایت عامه مردم را جلب کند. قیمت ارز و طلا کما فی السابق سیر صعودی را طی می‌کنند. برای بررسی عملکرد هفت‌ماهه تیم اقتصادی دولت و همین‌طور چالش‌های پیش‌روی دولت و ملت در سال ۱۴۰۴ با دکتر زهرا کریمی، اقتصاددان و استاد دانشگاه، به گفتوگو نشسته‌ایم.
عملکرد هفت‌ماهه دولت چهاردهم را در عرصه اقتصاد چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به ماه‌های اول هر دولتی که روی کار می‌آید اصطلاحاً ماه‌عسل می‌گویند، مثل زندگی مشترک زن و شوهرها که ماه‌های اول به هر طریق تنش کمتر است و همراهی و همفکری و همدلی بیشتر است، اما ماه‌عسل دولت آقای پزشکیان نه طولانی بود نه خیلی شیرین. به‌رغم تمام تلاش‌ها و شعارهای آقای پزشکیان که گفت من برای دعوا نیامده‌ام، من برای وفاق و همکاری آمده‌ام، یک گروهی هستند که واقعاً نه به دنبال وفاق هستند و نه به دنبال همکاری. این‌ها فکر می‌کنند که دولت از چنگشان بیرون آمده و یکعده خائن آمده‌اند دولت را گرفته‌اند و از هر تنشی که امکان‌پذیر است به اصطلاح استفاده می‌کنند به خاطر آقای ظریف و پسر آقای عارف سر و صدای زیادی راه می‌اندازند. یک گروهی هم بودند که سعی می‌کردند نیروهای خود را در ادارات و وزارتخانه‌های مختلف جا بیندازند. بسیاری از کسانی که در دوره انتخابات و تبلیغات انتخاباتی با آقای پزشکیان همکاری کرده بودند دلگیر بودند که زحمات را این‌ها کشیده‌اند، ولی پست‌ها را افرادی که در ستاد جلیلی و قالیباف بودند گرفتند. دوره بعد از پیروزی آقای پزشکیان دوره پرتنشی شد که این دوره پرتنش قطعاً روی عملکرد اقتصادی اثر می‌گذارد.
یکی از مشکلات اصلی دولت‌ها در ایران خود دستگاه اجرایی است؛ دستگاه اجرایی که یکدست و یکدل نیست. شما به هر وزارتخانه‌ای که بروید، می‌بینید یک گروهی از یک جناح هستند و گروهی از جناح دیگر و افرادی که به هر طریق دل و فکر و منافع آن‌ها با دولت مستقر نیست، همکاری که نمی‌کنند گاه سنگ‌اندازی‌های جدی می‌کنند. این است که عملکرد دولت آقای پزشکیان در هفت ماه گذشته تحت تأثیر این اختلاف سلایق، اختلاف‌نظرها و اختلاف منافع به قول اقتصاددانان تضاد منافع، وارد دست‌اندازهای خیلی جدی شده و همچنان هم این مشکلات وجود دارد.
دولت آقای پزشکیان اقدامات مهمی هم کرده است، مثلاً زیر بار بحث حجاب نرفت و گفت ابلاغ نمی‌کنم که این کار بزرگی بود، به خاطر اینکه اگر ما در این شرایط در خیابان‌ها زد و خورد هم داشته باشیم همین می‌تواند به تنشها دامن بزند یا در رابطه با رفع فیلترینگ همین واتساپی که رفع فیلتر شده یک قدم کوچکی بوده است، ولی حتی بحث حجاب و رفع فیلترینگ هم به نحوی بوده که کام مردم را شیرین را نکرده است، مثلاً شمشیر حجاب همچنان بر سر جامعه وجود دارد. انگار که قانون سر جایش است و فقط هر زمان که مناسب باشد می‌خواهند سخت‌گیری‌ها را شروع کنند یا در مورد رفع فیلترینگ که یکی از وعده‌های آقای پزشکیان بود در این هفت ماه فقط به واتساپ و گوگل‌پلی محدود بوده و مردم را به هیچ وجه خوشحال نکرده است. ما مدام داریم با فیلترشکن کار می‌کنیم و همان مشکلات و همان قطع و وصل‌ها همه سر جای خود باقی است. پس در این عرصه‌ها موفقیت‌های خیلی محدودی داشته است. حالا در مقابل در مسائل اقتصادی که مهم‌ترین خواسته اکثریت قاطع مردم است، شرایط فوق‌العاده بد است. این شرایط بد، یک مقدار به دلیل تنش‌های داخلی است که به تنش در روابط بین‌المللی هم پیوند پیدا می‌کند، یک مقدار هم شرایط بدی است که ما در منطقه خاورمیانه گرفتار آن هستیم و در عین حال روی کار آمدن ترامپ هم یک نااطمینانی وحشتناکی را در فضای اقتصادی جهان ایجاد کرده و دامن‌گیر اقتصاد ایران هم هست. در این دوره می‌بینیم که قیمت ارز وحشتناک بالا رفته است و هیچ جا هم متوقف نمی‌شود. همین‌طور نگرانی از آینده، مردم را به سمت بازارهای ارز و طلا می‌کشاند؛ لذا شرایط سخت‌تر هم خواهد شد، مگر اینکه یک تحول بزرگی روی دهد. پس در این عرصه‌ها آقای پزشکیان موفقیتی نداشته است. علتش هم این است که واقعاً از توان دولت خارج است و باید یک چشم‌انداز خیلی متفاوتی ایجاد شود تا مردم احساس کنند شرایط دارد تغییر می‌کند.
حالا اگر بخواهیم از آثار مثبت دولت پزشکیان صحبت کنیم، دولت خیلی جدی از طریق مذاکره مستقیم با امریکا و از طریق بهبود روابط با کشورهای همسایه، از طریق پیگیری بحث پذیرش FATF به دنبال تغییر این شرایط است؛ البته تا جایی که من در جریان هستم دولت رئیسی هم به دنبال حل مشکل FATF دنبال مذاکره بود، ولی به هر طریق تیمی که آقای پزشکیان در اختیار دارد تیم توانمندتری است که نمونه آن حضور دکتر ظریف به‌عنوان مشاور روابط خارجی است؛ البته خودشان هم تلاش‌هایی کردند. می‌شود گفت وضعیت دولت آقای پزشکیان در این عرصه‌ها نسبت به دولت آقای رئیسی متفاوت است که خواست ایشان بود، ولی توان این کار را نداشت، یا به هر طریق صداهای مختلف بیشتری در آن موقع بود، ولی بحث این است که در درون خود دولت آقای پزشکیان هم می‌بینیم که منتقدانی وجود دارند که در همین چند روز اخیر هم خیلی صحبت شده است، مثلاً معاون وزارت اطلاعات مصاحبه می‌کند یا در جاهای مختلف می‌بینیم کسانی که گویی در داخل دولت هستند و با اینکه انتظار یکدست بودن و یک‌صدایی از داخل دولت می‌رود آن‌ها هم جزو مخالفان اندیشه‌های آقای پزشکیان هستند و بعد مخالفان و طرفداران گروه‌های مختلف ازجمله پایداریچیها که خیلی فعال‌اند سر و صدای خیلی زیادی علیه برنامه‌های آقای پزشکیان به راه انداخته‌اند. اگر مجموعه را جمع کنم، از نظر اقتصادی موفقیت‌های آقای پزشکیان خیلی خیلی محدود است. یکی از نقاط ضعف برجسته دولت پزشکیان این است که ایشان با وعده بهبود وضعیت بهداشت و درمان روی کار آمده است، ولی با این وضعیت افزایش قیمت ارز و گران شدن چشمگیر دارو، فشار روی مردم طبقه متوسط و حتی متوسط رو به بالا که گرفتار بیماری‌های خاص هستند فوق‌العاده سنگین شده و مردم برای تهیه دارو سرگردان هستند. دولت آقای پزشکیان در این عرصه موفقیتی نداشته و اقدام جدی انجام نداده است. ما نمی‌شنویم که در این جاها برنامه خیلی دقیقی برای اجرا وجود داشته باشد. امیدوارم در قدم اول گام‌های مثبت و تأثیرگذاری در عرصه مهم سیاست خارجی برداشته شود. همچنین با ایجاد یکدستی در داخل دولت و بعد بین نهادهای تصمیمگیر، موفقیتی حاصل شود و امیدی در جامعه برای بهبود شرایط در آینده نزدیک به وجود آید.
مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی دولت در سال ۱۴۰۴ کدام‌اند؟
مهم‌ترین چالش پیش‌روی دولت در سال ۱۴۰۴ تداوم همین وضعیت کنونی است؛ یعنی چندصدایی در درون دولت، چندصدایی در درون نهادهای تصمیم‌ساز در کشور و تنش در عرصه‌های مختلف نهادهای قانون‌گذاری و قضایی که به‌صورت مانعی سر راه ایجاد تحول مثبت در اقتصاد ایران عمل می‌کنند. مثلاً همین بحثی که خدمت شما گفتم، اگر دولت نتواند در قدم اول در دستگاه اجرایی خود یک تحرک مناسب برای حل مشکلاتی که مردم دارند ایجاد کند یا در درون دستگاه اجرایی انگیزه‌ای برای ارائه خدمت به مردم فراهم کند، موفق نخواهد شد. یکی از بحث‌های خیلی مهم در سال ۱۴۰۴ همین دستگاه اجرایی کم‌تحرک و کم‌توان است که مانع از اجرای اهداف دولت خواهد بود؛ و بعد هم ایجاد یا تشدید اختلاف بین نهادهای مختلف تصمیم‌ساز در قوای مقننه و قضائیه و نهادهای دیگر ازجمله صدا و سیما که یکی از مشکلات بسیار جدی دولت آقای پزشکیان است. گویی صدا و سیما در دنیای دیگری جدای از دنیایی که مردم در آن زندگی می‌کنند سیر می‌کند. صدا و سیما نقش مهمی در تأمین اخبار و تقویت اندیشه مردم دارد، ولی الآن بخش اعظمی از مردم اصلاً تلویزیون نگاه نمی‌کنند. ولی به هر حال این صدا و سیما ارگان رسمی بیان نظرات نظام و حاکمیت جمهوری اسلامی ایران است. برای همین، صدا و سیما تقریباً در خیلی از عرصه‌ها برخلاف اهداف دولت برنامه‌سازی و تبلیغات می‌کند و خود این مانعی بزرگ است؛ یعنی یکی از چالش‌های مهم دولت پزشکیان که آقای عباس عبدی هم خیلی روی آن تأکید می‌کرد این بود که با این صدا و سیمایی که ما داریم، مرجع اطلاعات مردم به خارج از کشور منتقل شده و مردم اخبار و اندیشه‌ها را از رسانههای خارج از ایران می‌گیرند. این یک چالش بسیار مهم است و این صدا و سیما اگر در سال ۱۴۰۴ هم همین شیوه و روش را ادامه دهد که فعلاً هیچ نشانه‌ای از بهبود و تغییر در رویکرد آن مشاهده نمی‌شود، یکی از مشکلات دولت پزشکیان خواهد بود، ولی اگر به مسائل اقتصادی برگردم اگر همین فرآیند افزایش نرخ ارز در سال ۱۴۰۴ ادامه پیدا کند، قطعاً تورم را بالاتر خواهد برد. در سال ۱۴۰۴ بحث قیمت حامل‌های انرژی هم مطرح است. با این ارزی که به‌سرعت از نردبان قیمت‌ها بالا و بالاتر می‌رود دولت می‌خواهد برای قیمت حامل‌های انرژی چه کار کند؟ نه می‌توانیم قیمت را پایین نگه داریم، نه با این فشار سنگین تورم کاهش مییابد. جهش خیلی جدی را برای قیمت حامل‌های انرژی تأیید کرد. به هر طریق در عرصه‌های مختلف این گره‌های سخت وجود دارد. بحث حقوق و دستمزد مسئله جدی است که آخر هر سال یکی از چالش‌های پیش‌روی دولت‌ها در اسفندماه است و کم‌کم این بحث‌ها دارد بالا می‌گیرد. کارگران می‌گویند این حداقل مزد قانونی زندگی آن‌ها را تأمین نمی‌کند. از آن طرف تعدیل کامل مزد، می‌تواند به تورم دامن بزند.
در عرصه‌های مختلف این گره‌ها وجود دارد و مشکل اصلی تورمی است که هم افزایش نرخ ارز، هم افزایش دستمزدها همه این‌ها را به‌صورت درهم‌تنیده‌ای به یکدیگر متصل هستند می‌کشاند و با خود می‌برد و همه نسبت به آینده‌ای که هم قیمت‌ها افزایش پیدا می‌کند و هم ارزش پول ملی بیشتر سقوط می‌کند، طلا گران می‌شود و به دنبال آن‌ها مردم خواستار مزد بیشتر می‌شوند و مزد بیشتر به این معنی است که تقاضا برای کالایی وجود دارد که آن کالا مثل سابق قابل تأمین شدن نیست. مثل همین مشکلاتی که در داخل وجود دارد در عرصه بین‌المللی وجود دارد، به هر طریق سال ۱۴۰۴ با وضعیتی که الآن در آن گیر کردیم سال سختی خواهد بود، مگر اینکه به‌سرعت مذاکره‌ای صورت بگیرد یا یک اجماع نظری در داخل به وجود بیاید. این بحث که می‌گویند سیاست خارجی تداوم سیاست داخلی است بحث مهمی است. شما نمی‌توانید سیاست خارجی را در خلأ تغییر دهید درصورتی‌که اختلاف‌نظرها و اختلاف دیدگاه‌ها در داخل سر جای خود باقی است. اولاً، سیگنال‌های مختلفی می‌رود که انجام مذاکره و دستیابی به توافق را دشوار می‌کند؛ ثانیاً، اگر توافقی هم صورت بگیرد، مثل دوره قبل اختلاف‌نظرها مانع از این می‌شود این توافق هم در داخل و هم در خارج از کشور پایدار بماند به هر طریق به نظر سال سختی است؛ البته ما در این چهل‌وچند سال بعد از انقلاب، در دوران جنگ و بعد از جنگ همواره در سال‌های سخت بودیم، ولی هر چه می‌گذرد به سختی و حساسیت شرایط افزوده می‌شود.
راهکارهای پیشنهادی مقابله با این چالش‌ها کدام‌اند؟
حل مشکلات اقتصاد ایران در بسیاری از موارد باید در خارج از اقتصاد ایران شروع شود. من در قسمت‌های قبلی هم گفتم فضای کسب‌وکار پرهزینه و پرخطر است. وجود قوانین و مقرراتی که مانع تسهیل و بهبود وضعیت کسب‌وکار مردم می‌شود یکی از مسائل مهمی است که ما گرفتار آن هستیم، مسئله گستردگی چشمگیر فساد در تمام عرصه‌هاست که بخش خصوصی را وحشت‌زده می‌کند و آن را از سرمایه‌گذاری باز می‌دارد، چون کسی که می‌خواهد یک فعالیتی را شروع کند نمی‌داند با چه کسانی روبهروست و در عین حال باید با نهادهای مختلف دولتی و شبه‌دولتی باید به توافق برسد. پس بحث مهمی که وجود دارد، یک تصمیم‌گیری سخت برای بهبود شرایط اقتصادی چه در عرصه‌های داخلی و چه در عرصه‌های خارجی ضروری است. واقعیت این است که پیشنهاد و راهکار ساده‌ای وجود ندارد که ما بگوییم اگر فلان کار را انجام دهیم، نتایج خیلی مثبتی در اقتصاد ایران بروز خواهد کرد. حل مشکل تحریم‌ها و رفع تحریم‌ها خیلی مهم است. من معتقد هستم با اینکه شروع مذاکره به معنای به دست آوردن بهترین نتایج نیست، ولی شروع مذاکره و تلاش برای حل مشکل تحریم‌ها حتماً امیدی در دل جامعه ایجاد خواهد کرد؛ البته قطعاً مثل دوران دولت روحانی نخواهد بود که شروع مذاکره تورم را کاهش داد، ولی حداقل مردم گوش به زنگ می‌شوند ببینند چه می‌شود؛ البته اگر جلو این چندصدایی هم گرفته شود و تقریباً یک اجماعی ایجاد شود، بهتر به نتیجه می‌رسد. من خیلی ناراحت هستم اگر کسی بیاید و بخواهد مثلاً به آقای جلیلی بد و بیراه بگوید، ولی شاهدیم به راحتی از آقای پزشکیان در خیابان‌ها و این طرف و آن طرف و در تلویزیون انتقادهای عجیب و غریب می‌کنند و هیچ مشکلی هم برای آن‌ها پیش نمی‌آید؛ البته انتقاد حق مردم است، ولی چرا این حق برای یک گروهی رعایت می‌شود، ولی برای گروه دیگر رعایت نمی‌شود؟ بحث ما این است که چطور می‌شود این تک‌صدایی را در مسائل مهمی که برای حل مشکلات اقتصادی وجود دارد ایجاد کنیم. الآن یکعدهای با FATF هم مخالف هستند، درصورتی‌که FATF؛ یعنی دروازه ورود به شبکه بانکی جهان. مگر ما می‌توانیم در انزوا فعالیت کنیم. همین چیزی که در این ده الی دوازده سال اقتصاد ما را زمین‌گیر کرده است. ما باید این مشکلات را حل کنیم. FATF را حل کنیم و مذاکرات مستقیم با امریکا را شروع کنیم. در عرصه داخلی این قواعد و قوانین سخت‌گیرانه‌ای که فقط راه فساد را باز کرده آسان کنیم. در قدم اول، خروج و فرار سرمایه‌های مادی و فکری را متوقف کنیم و در قدم‌های بعدی، ایرانیان مقیم کشورهای دیگر را تشویق کنیم که با اقتصاد ایران همکاری کنند و در ایران فعالیت کنند و سرمایه‌گذاری کنند. برای فکر و سرمایه ایرانیانی که از کشور خارج شده‌اند امنیت ایجاد کنیم. با ورود ایرانی‌ها به بازارهای داخل کشور کم‌کم انگیزه برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی هم فراهم می‌شود. به هر طریق راه سختی در پیش است، ولی هر راه سختی را باید یک زمانی شروع کرد. سال ۱۴۰۴ سال پایانی سند چشم‌انداز بیستساله هم هست. تأسف‌آور است که ما یک برنامه چشم‌اندازی داشتیم که پیش‌بینی کرده بود در پایان بیست سال ما به کشور اول منطقه تبدیل بشویم، اما نه‌تنها به آن هدف نزدیک نشدیم، بلکه نسبت به سال ۱۳۸۴ در موضع ضعیف‌تری در مقایسه با کشورهای همسایه قرار گرفتیم. امیدوارم سال ۱۴۰۴ سال تغییر اساسی در وضعیت اقتصادی ایران باشد و به قول معروف، قطار اقتصاد ایران روی ریلی قرار گیرد که با سرعت به جلو رود.
