عطا ضمیری
پیشگفتار
دوره ریاست مهندس مهدی بازرگان در سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ در دانشکده فنی دانشگاه تهران، یکی از ادوار درخشان تاریخ این دانشکده است؛ زیرا هم سازوکار فنی و علمی این دانشکده را تقویت کرد و موجب برآمدن نخبگان زیادی از این دانشکده شد و هم با ایجاد فرهنگ‌سازی، زمینه ایجاد یک فرهنگ سیاسی در ایران شد.
بازرگان در مورد میزان مبارزات سیاسی ملّت ایران و جوانان بر علیه استعمار انگلیس این‌گونه اشاره می‌کند: «منطقی که من در برخورد با دانشجویان به کار می‌بردم این بود که بگوییم ما با شما موافقیم و دست انگلیسی‌ها و خارجی‌ها باید از حاکمیت و دخالت در کارهایمان کوتاه کنیم و لازم است ما خودمان مالک سرمایه و منابع خدادادی خود باشیم، اما برای این کار باید سواد و عُرضه آن را هم داشته باشیم تا بتوانیم جای آن‌ها را پُر کنیم».۱
در آن دوران شاید این تفکر دور از ذهن بود، اما مهندس بازرگان توانست پایه‌های نخستین برای آماده‌سازی و تربیت مهندسانی را پایه‌گذاری کند که تنها شش سال پس از آن، شاگردان و همفکرانش توانستند بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت جهان را به لحاظ فنی و اداری پس از جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران مدیریت و اداره کنند و غرور و افتخار ملّت ایران را در مبارزه با استعمار انگلیس به رُخ جهانیان بکشند.
دانشکده فنی دانشگاه تهران-هویت سیاسی مستقل
هر ساله شانزده آذرماه به مناسبت روز دانشجو، دانشکده فنی دانشگاه تهران بر سر زبان‌های دانشجویان در سرتاسر ایران و حتی خارج از ایران قرار می‌گیرد و دانشجویان آزادی‌خواه و مبارز با آرمان‌های شهدای این دانشکده، تجدیدعهد می‌کنند تا در کنار علم و تحصیل به تعهدات ملی خود نیز وفادار باشند.
بهترین توصیف از دوران تحصیل در دانشکده فنی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را مهندس لطف‌الله میثمی در کتاب خاطرات خود جلد اول خود به نام از نهضت آزادی تا مجاهدین بیان کرده است. می‌گوید: «دانشجویی که وارد دانشکده می‌شد، فرهنگ مبارزه در او شکل می‌گرفت. بچه‌های قدیمی‌تر، جای گلوله‌ها و جای خون شهدای شانزده آذر؛ احمد قندچی، مصطفی بزرگ‌نیا و مهدی شریعت‌رضوی را به ما نشان می‌دادند. با دیدن این آثار، خاطره‌ها زنده می‌شد و چون این شهدا دانشجوی دانشکده فنی بودند، دانشکده هویت مستقلی پیدا کرده بود».۲
هویت مستقلی که بعدها از علی‌اکبر معین‌فر تا محمد حنیف‌نژاد و لطف‌الله میثمی از مصطفی چمران تا عباس امیرانتظام جملگی نماد علم و دانش و مکتب مبارزه برای استقلال و آزادی این سرزمین شدند و تک‌تک این بزرگان تاریخ معاصر، خود را شاگرد یک نفر می‌دانستند و آن کسی نبود جز «مهندس مهدی بازرگان».
دانشکده فنی دانشگاه تهران؛ میراث ماندگار علمی و اجرایی مهندس بازرگان
پیش از شروع بنای دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳، نخستین مدرسه صنعتی در ایران در سال ۱۳۰۰ به نام مدرسه «ایران و آلمان» بود که در تهران تأسیس شد و در آن صنعت‌گران آلمانی اقدام به تربیت متخصص‌های مکانیک می‌پرداختند. در سال ۱۳۰۶ دولت وقت اقدام به تأسیس یک مدرسه راه و ساختمان کرد، ولی چون در آن مقطع تعداد مهندسان و اساتید معدود و محدود بود، مدرسه مهندسی از لحاظ معلم و استاد در تنگنا قرار گرفت و پس از یک سال تعطیل شد. در سال ۱۳۱۳ هم‌زمان با بازگشت مهندس بازرگان به ایران، ساخت ساختمان دانشگاه تهران شروع شده بود که از سال ۱۳۱۷ الی ۱۳۲۰ اجرای پروژه ساختمانی دانشکده فنی طول کشید.
بر اساس خاطرات مهندس بازرگان، بین سال‌های ۱۳۱۴ الی ۱۳۲۰، کلاس‌ها درس دانشکده فنی در بخشی از عمارت دارالفنون برگزار می‌شد.
آن‌گونه که مهندس میثمی در کتاب خاطرات خود اشاره داشته، طبق اساسنامه دانشکده فنی، رشته‌های مهندسی این دانشکده شامل پنج رشته راه و ساختمان، مکانیک، معدن، برق و شیمی بوده است که در سال‌های دهه ۳۰ به‌ویژه پس از کودتای ۱۳۳۲ رشته‌های برق و مکانیک با هم ادغام شدند و به شاخه الکترونیک تبدیل شدند.
مهندس بازرگان در مقام پدر علم مهندسی نسل‌های آینده ایران
پس از بازگشت مهندس بازرگان به ایران در سال ۱۳۱۳ در سن ۲۷ سالگی، نخستین تجربه تدریس خود را در دوره یک‌ساله نظام وظیفه کسب کرد. لازم است یادآوری شود دوران خدمت برای افراد بالاتر از لیسانس طبق قانون نظام وظیفه یک سال بود؛ یک ماه اول را در سربازخانه، پنج ماه دوم را در دانشکده افسری با درجه ستوان دوم و در شش ماه آخر در دانشکده افسری به تدریس مشغول می‌شدند. مهندس بازرگان طبق اسناد برای دوره شش ماه به دانشکده نیروی هوایی جهت تدریس دانشجویان دانشکده افسری اعزام شد تا در رشته متالورژی و مصالح صنعتی تدریس کند.۳
همچنین طبق تعهدات بین دانشجویان اعزامی به خارج از کشور با دولت وقت آن روز، فارغ‌التحصیلان متعهد بودند بابت هر سال دوران تحصیل خود در خارج از کشور، پس از بازگشت به ایران به میزان دو سال در ارگان‌های دولتی خدمت کنند. مهندس بازرگان نیز که مدت هفت سال دوران تحصیلش در خارج از کشور زمان برده بود، از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۳۰ جمعاً به مدت شانزده سال از بدو تأسیس در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به کار شد. وی در ادامه برای دو دوره سه‌ساله از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران را به عهده داشت که خدمات شایانی را در بنیان‌گذاری علم مهندسی کشور از خود به یادگار گذاشت.
در سال ۱۳۲۶ تنها چهار سال پیش از تشکیل دولت ملّی دکتر محمد مصدق، مهندس بازرگان از بابت تفاهمی که بین شرکت نفت انگلیس با دولت ایران منعقد شده بود، قرار بود کارمندان ایرانی به‌تدریج جایگزین کارکنان انگلیسی در شرکت نفت شوند. آن‌گونه که مهندس بازرگان خود اشاره کرده‌اند «بنا بر تفاهم و توافقی که بین دولت ایران و شرکت نفت انگلیسی به عمل آمد، یک روز رئیس‌کل شرکت نفت انگلیسی آقای فریزر و رئیس وقت دانشگاه تهران آقای دکتر سیاسی برای ابلاغ و اجرای توافق و بازدید دانشکده فنی آمده بودند، قرار شد برای تکمیل و تجهیز آزمایشگاه و وسایل تعلیماتی و تمرینی دانشکده فنی کمک قابل توجه انجام گیرد».۴
در آن دوران از طرف شرکت نفت آقای رضا فلاح و دو مهندس انگلیسی برای اجرای طرح و همکاری با دانشکده فنی مأمور شدند تا ظرف یک سال و نیم دانشکده فنی را به لحاظ تعلیمات نظری و تجهیزات آزمایشگاهی برای تربیت مهندسان و متخصصان مورد احتیاج کشور و دستگاه عظیم نفت جنوب که سرآمد موسسأت مشابه خاورمیانه بود، آمده شود.
مهندس بازرگان در خاطرات خود اشاره می‌کند در زمان تدریس و تصدی ریاست دانشکده فنی کوشش زیادی برای آماده‌سازی و مسلط کردن دانشجویان برای قبول مسئولیت و خدمت در شرکت نفت از خود داشته است. ازجمله اشاره مهندس بازرگان به دو بار در سال دیدار با مهندسان و آشنایی نزدیک‌تر با نظرات و مشکلات شرکت نفت انگلیس بود که به آبادان سفر می‌کردند و علاوه بر آن با مسئولان انگلیسی شرکت به‌طور مداوم در تماس بودند تا مواردی که امکان داشت در برنامه و دروس دانشکده فنی در نظر داشتند تدریس کنند تا کادر مهندسان ایرانی کم‌کم جایگزین مهندسان انگلیسی شوند.
گذار از محیط علمی به حوزه مدیریت اجرایی – از معاونت وزارت فرهنگ تا ریاست هیئت خلع‌ید
در شرایط امروز کشور که بحران تحریم‌های اقتصادی معیشت مردم را به ورطه نابودی کشانده و از سوی دیگر امید به آینده‌ای روشن برای نسل جوان کشور کمتر قابل تصور است و از سوی دیگر آستانه تاب‌آوری مردم ایران به مرحله بحرانی خود رسیده، بازخوانی تجربه عملی و میراث ماندگار مهندس بازرگان می‌تواند چشم‌انداز روشنی در ذهن نسل‌های جوان کشور ما باشد.
از مهم‌ترین دستاوردهای مهندس بازرگان طبق گزارش مسئولان وقت دانشکده فنی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ایجاد ۲۱ آزمایشگاه و کارگاه تخصصی برای دانشجویان دانشکده فنی بود که به‌صورت یک دانشکده کامل و نمونه در کل کشور درآمده بود. همین امر موجب شد شادروان دکتر کریم سنجابی پس از رسیدن به سمت وزارت فرهنگ در دولت ملّی دکتر مصدق از ایشان دعوت کردند معاونت آموزش در وزارت فرهنگ را به دست بگیرند. یک ماه از تصدی معاونت آموزشی وزارت فرهنگ نگذشته بود که با همراهی مهندس کاظم حسیبی و دعوت مستقیم شخص دکتر مصدق برای ریاست هیئت خلع‌ید به ادامه همکاری با دولت ملّی در مقام نخستین رئیس شرکت ملّی نفت ایران شد و همکاری خود را نه در مقام یک استاد دانشگاه، بلکه به‌عنوان یکی از مسئولان مهم دولت ملّی دکتر مصدق ادامه داد.
مهندس بازرگان برخلاف دیدگاه منتقدان و مخالفان خود، در همان دوران شانزده سال تدریس خود در دانشکده فنی دانشگاه تهران، میراثی ارزشمند از خود به جا گذاشت که بدون شک می‌توان ایشان را پدر علم مهندسی ایران نامید که به‌صورت ساختاری و آکادمیک علم مهندسی را در ایران پایه‌گذاری کرد.
مهندس بازرگان با تکیه به همان تجربه سال‌های تدریس و تربیت نسلی جوان از دانشجویان مهندسی دانشکده فنی، توانست در مدت دوران ریاست خود بر شرکت ملّی نفت ایران با همکاری شاگردان خود، نه‌تنها اداره شرکت نفت را به‌خوبی مدیریت کند، بلکه موفق شد پروژه ناتمام خط تولید روغن‌موتور در پالایشگاه نفت آبادان را به اتمام برساند؛ امری که مورد توجه رسانه خارجی در آن دوره واقع شد و باعث شد هیئت اعزامی به دادگاه لاهه با تکیه به اخبار رسیده از شرکت نفت با قوّت قلب بیشتری در دفاع از منافع ملّی مردم ایران، نتایج ارزشمند تاریخی به دست آورند.
در پایان جا دارد نسل‌های آینده با تکیه به همین میراث تاریخی در راستای حفظ منافع ملّی کشور استوارتر و مسئولانه‌تر در مسیر توسعه متوازن گام بردارند و ایران فردا را با کسب دانش روز و متکی بر اراده خود بسازند.
پی‌نوشت‌ها
- مصدق، دولت ملی و کودتا، مهندس عزت‌الله سحابی، انتشارات طرح نو، ص ۱۴.
- لطف‌الله میثمی، از نهضت آزادی ایران تا مجاهدین خلق، انتشارات صمدیه، ص ۲۶.
- همه مردان مصدق، منوچهر کدیور، انتشارات کویر، ص ۹۶.
- مجله ایران فردا، شماره ۷-۸، خرداد و شهریور ۱۳۷۲.
