اخیراً مؤسسه گالوپ و دانشگاه مریلند امریکا نظرسنجی‌هایی درباره ایران انجام داده‌اند. برخی معتقدند این نظرسنجی‌ها با واقعیت‌های ایران هماهنگ نیست و عده‌ای هم می‌گویند واقعیت دارد. در این مقاله، محمد احمدی به زمان، اعتبار، جامعه هدف و چگونگی این نظرسنجی‌ها پرداخته است.
محمد احمدی
نظرسنجی‌های اخیر چالش‌های بسیاری را در بین کنشگران جامعه مدنی برانگیخته است. لطفاً درباره زمان دقیق و اعتبار علمی هریک از این نظرسنجی‌ها توضیح دهید.
این مؤسسات از سال‌ها پیش به سنجش افکار عمومی کشورهای مهم ازجمله ایران پرداخته‌اند و تجربه زیادی در این زمینه دارند. کتاب‌ها و مقالات علمی بین‌المللی به این نظرسنجی‌ها استناد می‌کنند و در نهادها و اندیشکده‌های جهان از گزارش‌های آنان استفاده می‌شود تا نتایج سیاست‌های غرب در قبال ایران تحلیل شود و راهکارهایی برای نحوه برخورد با ایران ارائه شود. این مؤسسات امریکایی جزئیات آماری و روش‌های جمع‌آوری داده‌ها را در سایت‌های خود توضیح می‌دهند. مثلاً دانشگاه مریلند که بزرگ‌ترین دانشگاه در منطقه واشنگتن است در گزارش مفصلی از نظرسنجی اخیر خود جزئیات آن را آورده است که سرفصل‌های آن را همراه با خود آن نظرسنجی تشریح خواهم کرد. این سنجش از آخر اوت گذشته تا نهم سپتامبر انجام شد. نظرسنجی گالوپ از نظر تعداد سؤالات کوتاه‌تر است و در هفته آخر ماه اوت گذشته انجام شده است. نتایج این دو نظرسنجی پس از تحلیل کارشناسان این مؤسسات در ماه اکتبر گذشته منتشر شد.
آیا این نظرسنجی‌ها از استقلال کافی برخوردارند و بودجه این مؤسسات از کجا تأمین می‌شود؟
این مؤسسات مستقل هستند. بودجه گالوپ از بودجه پژوهشی خصوصی تأمین می‌شود و دانشگاه مریلند از بودجه خصوصی و عمومی دانشگاهی بیش از ۲ میلیارد دلار در سال بهره می‌برد؛۱ البته دانشگاه مریلند پروژه‌های تحقیقاتی مشترک و متعددی در همکاری با دولت فدرال دارد. این مؤسسات داده‌های ریز خود را که ارزش زیادی دارد به نهادهای دیگر ازجمله نهادهای دولتی می‌فروشند و فقط نتایج آماری آن‌ها را در دسترس عموم می‌گذارند. اعتبار و سابقه مستقل این مؤسسات برای خودشان اهمیت دارد و بسیاری از تحلیل‌های آن‌ها با مواضع رسمی دولت‌ها ازجمله دولت امریکا تفاوت زیادی دارد.
تعداد افرادی که در نظرسنجی‌های اخیر از آن‌ها نظرسنجی شده چقدر بوده است؟ این افراد چگونه انتخاب می‌شوند؟ آیا این کار فقط در شهرهای بزرگ بوده است یا شامل شهرهای کوچک و روستاها نیز می‌شود؟
وسعت و تعداد نمونه‌ها در این نظرسنجی‌ها بر اساس پراش آماری نظریات و سابقه آن‌ها در نظرسنجی‌های مشابه تعیین می‌شود. معمولاً هزار نفر یا اندکی بیشتر به شکل تصادفی از جامعه هدف انتخاب می‌شوند، به‌طوری‌که اولاً، همه مناطق کشور -اعم از شهری و روستایی- پوشش داده شود؛ و ثانیاً تعداد افراد از هر منطقه متناسب با جمعیت آن منطقه باشد.
برخی می‌گویند از آنجا که هر دولت جدیدی که روی کار می‌آید مردم خوش‌بینانه عملکرد آن را دنبال می‌کنند، بنابراین در اولین نظرسنجی رضایتمندی نسبتاً زیاد است. برخی می‌گویند آقای رئیسی از جایگاهی که در قوه قضائیه داشت به کارگاه‌ها و کارخانه‌های تعطیل‌شده می‌رفت تا آنجاها را افتتاح کند و تولید اشتغال‌محور رونق یابد. علت تعطیلی این کارگاه‌ها بدهی آن‌ها به بانک‌ها بوده که به شکلی حلوفصل می‌شود. برخی معتقدند بعضی اقلام خوراکی مانند گوشت ارزان شده است یا از فزایندگی آن کاسته شده است. گفته می‌شود تولید ملی ما در سه ماه اخیر ۳ درصد افزایش یافته است. تبلیغات زیادی روی واردات و تزریق واکسن صورت گرفته است. آیا این امور در نظرسنجی‌ها منظور شده است؟ سفرهای هفتگی آقای رئیسی به شهرها و روستاها و گفت‌وگو با مردم و انعکاس آن در صدا و سیما چقدر در این نظرسنجی‌ها تأثیر داشته است؟
نظرسنجی‌های دانشگاه مریلند از کشورهای مختلف نشان می‌دهد تقریباً پس از هر انتخابات و تغییر رئیس دولت، مردم امیدوارتر می‌شوند و افق‌های جدیدی را پیشروی خود می‌بینند. افزایش محبوبیت آقای رئیسی در ایران نیز از همین اصل پیروی می‌کند، اما نظرسنجی‌های قبلی درباره شخصیت‌های سیاسی ایران از مدت‌ها پیش از انتخابات نیز نشان می‌دهد رئیسی همواره محبوبیت نسبتاً بالایی نسبت به دیگر شخصیت‌ها در دوران پیش از انتخابات داشته است؛ البته علت محبوبیت قبلی او در نظرسنجی‌ها از مردم پرسیده نشده و هر تحلیلی در این زمینه داشته باشیم فقط یک تئوری است. احتمالاً اقدامات او در دوران ریاست قوه قضائیه و آنچه شما برشمردید در این امر نقش داشته و شاید بتوان گفت به همین دلیل پا به عرصه انتخابات گذاشت. پس احتمالاً نتایج نظرسنجی اخیر از جمع دو عامل به دست آمده است: تداوم دیدگاه مردم نسبت به رئیسی از مدت‌ها پیش از انتخابات؛ و افزایش خوش‌بینی پس از شروع به کار دولت جدید.
بر اساس تحلیل‌های ذکرشده در گزارش‌های نظرسنجی، یک عامل مهم خوش‌بینی در آغاز دولت جدید، احتمالاً سرعت گرفتن تزریق واکسن کرونا بود که در جریان اوج‌گیری بیماری در تابستان اخیر رخ داد. علت‌های دیگر خوش‌بینی در گزارش دانشگاه مریلند پرسیده شده و همه مربوط به امید به آینده است، نه عملکردی که رئیسی در چند هفته ابتدای کارش داشته است. طبق این نظرسنجی ۷۶ درصد مردم گفته‌اند به تحقق وعده‌های رئیسی اعتماد دارند. ۸۳ درصد گفته‌اند او می‌تواند کرونا را کنترل کند، ۷۷ درصد گفته‌اند او می‌تواند روابط ایران با همسایگان را بهبود دهد، ۷۵ درصد گفته‌اند او می‌تواند تجارت خارجی را افزایش دهد، ۷۴ درصد گفته‌اند او می‌تواند جلوی فساد را بگیرد، ۷۳ درصد گفته‌اند او می‌تواند تورم را کاهش دهد، ۶۷ درصد گفته‌اند او می‌تواند بیکاری را کاهش دهد و ۶۴ درصد گفته‌اند او می‌تواند از حقوق و آزادی‌های مردم محافظت کند. گرچه فقط ۳۹ درصد گفته‌اند رئیسی می‌تواند روابط با غرب را بهبود دهد،۲ اما در زمان نظرسنجی، عملکرد رئیسی در موارد تحقق‌یافته مانند افزایش تولید، کاهش تورم، سفرهای هفتگی و امثال آن هنوز به شکل قاطع و روشنی مشاهده نمی‌شد. برای سنجش این عملکرد باید چند ماه دیگر صبر کنیم. ضمناً در نظر داشته باشیم افکار عمومی پویاست و افت‌وخیز فراوان دارد. پس هیچ تضمینی وجود ندارد روند فعلی ادامه یابد یا تغییرات مورد انتظار ما را داشته باشد.
آیا این امیدها به عملکرد آینده رئیسی معقول است؟
باید توجه داشت نظرسنجی فقط دیدگاه‌های مردم را نشان می‌دهد، نه تحلیل‌های سیاسی و جناحی و نه آنچه روشنفکران به آن باور دارند. گاهی بین دیدگاه مردم با نظرات روشنفکران شباهت‌هایی مشاهده می‌شود، اما در اکثر کشورهای دنیا اختلاف عمیقی بین آن‌ها وجود دارد. هدف از نظرسنجی، شناخت نظر مردم است، نه تحقیق در درستی نظر آنان. یک مشکل بزرگ در دنیای سیاست این است که هریک از جناح‌ها تلاش دارند فقط به نظرسنجی‌هایی استناد کنند که تحلیل‌های آن‌ها از واقعیت را تأیید می‌کند، به این منظور که درستی نظر خود را اثبات کنند. من بارها دیده‌ام افراد دارای مواضع سیاسی، یک نظرسنجی را که با عقیده آن‌ها جور نبوده بی‌اعتبار دانستهاند و تلاش کرده‌اند به هر شکل ممکن ایرادی در آن بیابند یا برای آن بتراشند تا بتوانند عقیده خود را به کرسی بنشانند. از دید آن‌ها نظرسنجی‌ها باید عقاید ایشان را تأیید کنند، وگرنه معتبر نیستند، درحالی‌که عقاید سیاسی ما تحلیل ذهنی سابجکتیو هستند و صحت آن‌ها بر اساس تطابقشان با فکت‌ها؛ یعنی واقعیت‌های عینی ابجکتیو تعیین می‌شود. نظرهای مردم بخشی از فکت‌هاست و ما حق نداریم آن‌ها را انکار کنیم یا نادیده بگیریم؛ البته می‌توانیم با آن‌ها مخالف باشیم، یعنی نظر مخالف با اکثریت داشته باشیم، اما وقتی درباره خواسته‌های جامعه صحبت می‌کنیم باید توجه داشته باشیم این خواسته‌ها فقط با نظرسنجی به دست می‌آید و ممکن است با تصورات ما همسو نباشد.
بخشی از آنچه ما در جامعه اطراف خود می‌بینیم با این نظرسنجی‌ها هماهنگ نیست. برخی می‌گویند این نشانه پنهان‌کاری یا خودسانسوری مردم هنگام نظرسنجی است؛ یعنی مردم هراس دارند نظر واقعی خود را بگویند یا ظاهرسازی می‌کنند. آیا این اعتبار نظرسنجی را زیر سؤال نمی‌برد؟
آنچه در اطراف خود می‌بینیم با آنچه در کل کشور می‌گذرد یکسان نیست؛ زیرا ایران کشور بسیار متنوعی است. ما معمولاً با کسانی در تبادلنظر هستیم که خودمان به دلیل همسویی با سلایق خود انتخاب کرده‌ایم یا دارای شغل مشترک یا طبقه اجتماعی مشترک هستیم. پس اگر نظر ما با نظر اکثریت ایرانیان فرق داشته باشد، علتش این است که ما خود را در یک گروه محدود کرده‌ایم. به این ترتیب نتایج نظرسنجی را برخلاف چیزی می‌بینیم که در اطراف ما می‌گذرد. از سوی دیگر اگر کسی بگوید مردم ایران پنهان‌کاری می‌کنند یا از ابراز عقاید خود هراس دارند باید از او پرسید کدام تحقیق آماری این فرضیه را تأیید می‌کند؟ آیا کسی از مردم ایران نظرسنجی کرده و با عقاید واقعی آن‌ها مقایسه کرده تا چنین ادعایی کند؟ عقاید واقعی را چگونه استخراج کرده تا ثابت کند با سخنان مردم فرق دارد؟ تا آنجا که من می‌دانم هیچ تحقیق آماری چنین ادعایی را ثابت نکرده است. اگر مردم واقعیت را ابراز نکنند نتایج نظرسنجی‌های مختلف با هم سازگاری نخواهند داشت؛ زیرا بر اساس ضرب‌المثل معروف «دروغ‌گو کم‌حافظه است» و ناهماهنگی بین پاسخ‌ها پس از چند سؤال مشابه کشف خواهد شد! مراکز بزرگ نظرسنجی بارها نتایج تحقیق خود در ایران را با هم مقایسه کرده و شباهت این نتایج برای سؤالات مشابه را تأیید کرده‌اند. آن‌ها نتایج انتخابات ایران را بارها به‌درستی پیش‌بینی کرده‌اند. آن‌ها همچنین مشابه بودن نتایج مصاحبه تلفنی با مصاحبه حضوری را برای ایرانیان تحقیق کرده‌اند؛ البته باید توجه داشت که این برای سؤالات مشابه صحت دارد و اگر سؤال کمی تغییر کند، پاسخ‌ها نیز تغییر خواهد کرد.
نظرسنجی‌های گالوپ چه روندی را درباره اعتماد مردم ایران به رئیس‌جمهور نشان می‌دهد؟
در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۱ مؤسسه گالوپ مستقر در واشنگتن، گزارش نظرسنجی اخیر خود از ایران را منتشر کرد.۳ این نظرسنجی که در اواخر ماه اوت و سه هفته پس از آغاز دولت ابراهیم رئیسی انجام شده، نشان می‌دهد ۷۲ درصد ایرانیان او را تأیید می‌کنند (approve). از اوت ۲۰۱۸ تا اوت ۲۰۲۱ پنج نظرسنجی از این نوع توسط گالوپ به عمل آمده که چهار مورد آن در دوران حسن روحانی انجام شده است. بر اساس آن، در اوت ۲۰۱۸ میزان رضایت از روحانی ۴۴ درصد بود. در اوت ۲۰۱۹ و اوت ۲۰۲۰ میزان رضایت از او با اندکی کاهش در حدود ۴۲ درصد بود. بدترین حالت در نظرسنجی‌های گالوپ از ایران در نوامبر ۲۰۲۰ روی داد که رضایت از روحانی به ۳۲ درصد سقوط کرد و نارضایی از او به ۶۳ درصد رسید، اما در اولین نظرسنجی گالوپ در دوران رئیسی در اوت ۲۰۲۱ رضایت از رئیس‌جمهور تا ۷۲ درصد افزایش یافت و نارضایی از او به ۱۶ درصد افت کرد.
گالوپ می‌گوید با وجود میانه‌رو بودن حسن روحانی و امکان اصلاحات از سوی او، روحانی در هیچ‌یک از نظرسنجی‌های این مؤسسه نتوانست تأیید اکثریت مردم را به دست آورد. گالوپ احتمال می‌دهد انتقادات از عملکرد دولت روحانی در مقابل کرونا در پاییز ۲۰۲۰ علت سقوط محبوبیت او به ۳۲ درصد بود. در نظرسنجی اوت ۲۰۲۱ که پس از پایان دولت روحانی انجام شد، این سؤال هم از مردم پرسیده شد که آیا به‌طورکلی از روحانی راضی بوده‌اند. پاسخ ۲۳ درصد مردم مثبت بود. پرسش دیگر گالوپ که از سال‌ها پیش مطرح شده این بود که آیا مردم ایران از عملکرد دولت وقت رضایت داشته‌اند. بر اساس نتایج آن، میزان رضایت از دولت وقت بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ از حدود ۵۰ درصد به ۸۰ درصد رسید (اواسط دولت اول تا اواسط دولت دوم احمدی‌نژاد) و سپس تا سال ۲۰۱۶ با چند فراز و نشیب آرام تا ۷۱ درصد کاهش یافت (دولت اول روحانی). رضایت از دولت بین ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ به‌سرعت کاهش یافت و از ۷۱ درصد به ۴۱ درصد رسید (دولت دوم روحانی)، اما در ابتدای دولت رئیسی، میزان رضایت از دولت، سیر صعودی گرفت و به ۶۲ درصد رسید.
نتایج نظرسنجی اخیر گالوپ با آنچه مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران یعنی ایسپا به دست آورده، نزدیک است (در گوگل این عبارت را جست‌وجو کنید: ایسپا، دولت سیزدهم). گالوپ احتمال می‌دهد علت افزایش اعتماد مردم به دولت جدید، سرعت گرفتن تزریق واکسن کرونا باشد و نتیجه می‌گیرد مردم ایران در دوره جدید خوش‌بین شده‌اند، اما می‌افزاید اگر این دولت نتواند وعده خود درباره کرونا و اقتصاد را عملی کند، این خوش‌بینی ممکن است زایل شود و اگر رئیسی در وعده‌های خود موفق شود، آنگاه ایران در برابر فشارهای خارجی نیز مقاوم‌تر خواهد شد.
نظرسنجی دانشگاه مریلند چگونه انجام می‌شود و چه روش‌هایی برای اطمینان یافتن از صحت آن به کار می‌رود؟
دانشگاه مریلند از سال ۲۰۰۶ تاکنون بارها از ایرانیان نظرسنجی کرده و از ۲۰۱۴ سؤالات خود را به ابعاد مختلف سیاست خارجی و داخلی، اقتصاد، امنیت و برنامه هسته‌ای ایران توسعه داده تا بتواند روند افکار عمومی ایرانیان را در زمان‌های مختلف بسنجد. این نظرسنجی‌ها را مرکز مطالعات بین‌المللی و امنیت در دانشگاه مریلند۴ انجام داده و نتایج و پیش‌بینی‌های آن با وقایعی که در ایران اتفاق افتاده، مانند نتایج چندین دوره از انتخابات تطبیق داشته است. نتایج نظرسنجی‌های قبلی مریلند از ایران با آنچه مؤسسات بزرگ نظرسنجی خارجی و داخلی نظیر مرکز نظرسنجی دانشگاه تهران با تیم‌های پژوهشی خود یافته‌اند نزدیک است. دانشگاه مریلند قبلاً این موضوع را تحقیق کرده که پاسخ‌های ایرانیان در تماس‌های حضوری و تلفنی نزدیک به هم است؛ بنابراین اعتقاد دارد نظرسنجی تلفنی در ایران معتبر است. در خود ایران چند نظرسنجی کشوری انجام می‌شود: دانشگاه تهران، وزارت اطلاعات، صدا و سیما و ایسپا، اما نتایج اکثر آن‌ها به‌صورت عمومی منتشر نمیشود؛ گرچه به دست مقامات و برخی اساتید می‌رسد، اما در سطح جهانی، علاوه بر دانشگاه مریلند، گالوپ، پیو۵ و مرکز پیمایش ارزش‌های جهانی۶ نیز افکار عمومی ایران را می‌سنجند و نتایج آن‌ها درباره سؤالات مشابه به هم نزدیک است.
دانشگاه مریلند برای تماس با مردم ایران از همکاری مؤسسه کانادایی ایران‌پل۷ بهره می‌برد. این دانشگاه مسئول طراحی سؤالات، تحلیل پاسخ‌ها و تهیه گزارش است و صحت عملکرد مؤسسه ایران‌پل در جمع‌آوری داده‌ها از ایران را با روش‌های مختلف می‌آزماید. ایران‌پل مسئول تماس تلفنی با جامعه آماری در ایران است تا سؤالات دانشگاه مریلند را به زبان‌های رایج در ایران از مردم بپرسد. این مؤسسه به‌طور تصادفی با نمونه آماری در همه مناطق شهری و روستایی ایران بهنسبت جمعیت هر منطقه تماس می‌گیرد. مثلاً استان تهران که طبق سرشماری عمومی حدود ۱۷ درصد از جمعیت کشور را دارد، در این نظرسنجی نیز تقریباً به همین مقدار سهم دارد. ایران‌پل یک مؤسسه حرفه‌ای برای جمع‌آوری داده‌هاست که در هر سال، ۱۶۰ هزار مصاحبه با ایرانیان انجام می‌دهد و در پیش‌بینی نتایج انتخابات دوره‌های گذشته موفق بوده است.
در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۱ گزارش نظرسنجی جدید دانشگاه مریلند منتشر شد. برای نظرسنجی اخیر، تماس‌ها با تلفن‌های ثابت در ایران، بین ۳۰ اوت تا ۹ سپتامبر ۲۰۲۱ انجام گرفت. پاسخ‌ها از ۱۰۰۱ ایرانی بزرگسال اخذ شد، به‌طوری‌که حاشیه تقریبی خطا منفی یا مثبت ۳ درصد است. در هر نظرسنجی، مقایسه توزیع جنسیت، سن و قومیت در نمونه آماری با سرشماری رسمی کشور و اطلاعات نهادهای خارجی انجام می‌شود تا اطمینان از نتایج حاصل شود. همچنین برای آنکه روشن شود آیا ایرانیان خودسانسوری کرده و عقاید خود را به‌درستی ابراز نمی‌کنند یا نه، دانشگاه مریلند پاسخ‌های اخذشده را با مواضع رسمی پخش‌شده از صدا و سیما مقایسه کرد و دریافت حدود ۹۷ درصد پاسخ‌دهندگان نظراتی کمابیش مستقل داشتند. این دانشگاه روش‌های علمی دیگر برای اطمینان از صحت داده‌های جمعآوریشده را با جزئیات بیشتر در گزارش تفصیلی خود آورده است. نخستین گزارش را اندیشکده موسوم به شورای آتلانتیک۸ در شهر واشنگتن منتشر کرد و پس از آن در بسیاری از نشریات و سایت‌های بین‌المللی مورد استناد قرار گرفت. نظرسنجی اخیر دانشگاه مریلند کمی پس از شروع کار ابراهیم رئیسی انجام شد. در مقدمه این گزارش مشکلات ایران در این مقطع فهرست شده است: بدترین، اوج‌گیری کرونا، درحالی‌که فقط ۱۰ درصد مردم اولین تزریق واکسن را در دولت قبل انجام داده بودند، فشارهای اقتصادی و کمبود شدید آب و برق در بسیاری از مناطق کشور جزء پاسخ‌های این نظرسنجی است.
نظرسنجی دانشگاه مریلند چه نکاتی را درباره انتخابات و اعتماد مردم ایران به آقای رئیسی نشان می‌دهد؟
در نظرسنجی اخیر، سؤالات متعددی درباره انتخابات ریاستجمهوری ایران در سال ۱۴۰۰ پرسیده شد و نتایج زیر به دست آمد: ۴۰ درصد مردم از نحوه برگزاری انتخابات ناراضی بودند. در پاسخ به این سؤال که آیا باید قانون یا فرآیند انتخابات ایران تغییر کند ۵۸ درصد پاسخ مثبت دادند. وقتی درباره نوع تغییر مورد نظر آنان سؤال شد ۴۶ درصد از موافقان تغییر، خواهان اصلاح در نقش شورای نگهبان بودند: در میان این گروه، ۱۹ درصد آسان‌گیری در قبول کاندیداها، ۹ درصد نگاه بی‌طرف و غیرسیاسی، ۵ درصد تنوع بیشتر در کاندیداها، ۳ درصد قبول کاندیداهای جوان‌تر، ۲ درصد قبول کاندیداهای زن و ۸ درصد سخت‌گیری بیشتر شورای نگهبان را خواستار شدند. بقیه موافقان تغییر، خواهان اصلاحات دیگر در انتخابات بودند شامل تغییرات فنی، رأی‌گیری الکترونیکی و شفافیت بیشتر.
وقتی از مردم پرسیده شد نظرتان درباره کاندیداهای مردودشده در مرحله تشخیص صلاحیت چیست، پاسخ‌ها چنین بود: ۳۲ درصد گفتند هیچ‌یک از کاندیداهای ردشده نمی‌توانست رأی آنان را به دست آورد و کاندیداهای پذیرفتهشده کافی بوده‌اند. ۲۹ درصد گفتند یکی از کاندیداهای محبوب آن‌ها رد شده، اما کاندیدای محبوب دیگری را در لیست انتخاباتی سراغ داشته‌اند تا به او رأی دهند. ۱۶ درصد گفتند کاندیدای محبوب خود را در مرحله تشخیص صلاحیت از دست دادند. ۲۰ درصد گفتند به هیچ‌یک از کاندیداهای ردشده یا قبول‌شده علاقه‌ای نداشته‌اند. این گزارش احتمال می‌دهد برخی از افراد گروه اخیر از علاقه‌مندان به قالیباف، رئیس مجلس و ظریف، وزیر خارجه سابق، بوده‌اند که برخلاف انتظار اصلاً کاندیدا نشدند.
درباره عملکرد کلی شورای نگهبان در امر انتخابات ۳۶ درصد مردم ناراضی بودند. در پاسخ به این سؤال که آیا از لیست کاندیداها رضایت داشتید، ۴۳ درصد ناراضی بودند، اما وقتی سؤال شد درباره نتیجه انتخابات چه نظری دارید، ۷۲ درصد ابراز رضایت داشتند و ۲۴ درصد ناراضی بودند. این گزارش می‌گوید علت این ناهماهنگی در نتایج ممکن است عدم محبوبیت شخص روحانی در مقابل محبوبیت شخص رئیسی باشد. در بین هشت چهره سیاسی کشور که مردم درباره آن‌ها نظر دادند، روحانی با ۲۱ درصد پایین‌ترین محبوبیت و رئیسی با ۷۸ درصد بیشترین محبوبیت را داشته‌اند. از اکتبر ۲۰۲۰ تاکنون محبوبیت رئیسی به‌طور مداوم بالا بوده است. بر اساس این گزارش، هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که مردم به دلیل برخی نارضایتی‌ها از فرآیند انتخابات به انتخاب رئیسی اعتراضی داشته باشند. در میان بقیه چهره‌های سیاسی، قالیباف رئیس مجلس ۶۸ درصد، ظریف وزیر خارجه سابق ۵۹ درصد، خاتمی رئیس‌جمهور اسبق ۴۶ درصد، زاکانی شهردار تهران ۴۴ درصد، سعید جلیلی کاندیدای انتخابات ۴۴ درصد و علی لاریجانی رئیس سابق مجلس ۳۰ درصد محبوبیت داشته‌اند.
در این نظرسنجی توجه خاصی به حدود ۲۰ درصد از ایرانیان شده که گاهی برنامه‌های خبری ماهواره‌ای شامل بی‌بی‌سی و صدای امریکا را تماشا می‌کنند (گرچه ممکن است گاهی منابع خبری دیگر نظیر تلویزیون ایران و شبکه‌های اجتماعی را نیز دنبال کنند). در بین بینندگان ماهواره ۶۱ درصد نظر مثبتی درباره رئیسی دارند، گرچه ۶۱ درصد هم می‌گویند در انتخابات شرکت نکرده‌اند.
در انتخابات خرداد ۱۴۰۰ حدود ۴۸ درصد ایرانیان واجد شرایط شرکت کردند که از آن میان حدود ۶۳ درصد شرکت‌کنندگان به رئیسی رأی دادند. پس چرا نتایج نظرسنجی اخیر چیز دیگری را نشان می‌دهد؟
گزارش دانشگاه مریلند به چند نکته در این باره اشاره دارد: اولاً محبوبیت یک شخصیت دلیل کافی برای رأی دادن به او نیست؛ یعنی رأی‌دهندگان برای انتخاب یک کاندیدا فقط به محبوبیت شخصی او نگاه نمی‌کنند، بلکه به مجموعه‌ای از عوامل توجه دارند؛ ثانیاً طبق گزارش دانشگاه مریلند دلایل مختلفی برای شرکت نکردن در انتخابات مطرح بوده است. مثلاً ۳۵ درصد از کسانی که رأی نداده بودند گفتند نگرانی از کرونا یکی از علل شرکت نکردن آن‌ها بود. سرعت‌گیری تزریق واکسن کرونا در دوران رئیسی می‌تواند از دلایل امیدوار شدن مردم باشد، چون ایرانیان احساس کردند در حال خروج از فشارهای شدید کرونا بر اقتصاد، فعالیت‌های اجتماعی، ورزش، سفر و نظایر آن هستند. به‌طورکلی، مردم در اواخر دوره روحانی به اوضاع کشور و نحوه مدیریت آن بدبین بودند، اما چند ماه پس از انتخابات و با تغییر دولت، خوش‌بینی جدیدی در آنان شکل گرفت که در این گزارش منعکس شده است. شبیه این وضعیت در انتخابات سال ۱۳۹۲ پیش آمد. روحانی آرای حدود ۵۱ درصد شرکت‌کنندگان را کسب کرد؛ یعنی ۳۷ درصد کل واجدین شرایط، اما در اولین نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران یعنی ایسپا بعد از انتخابات در مرداد ۱۳۹۲ حدود ۶۰ درصد مردم گفتند به میزان زیاد به گفته‌های حسن روحانی اعتماد دارند و ۲۲ درصد گفتند اعتماد متوسطی به او دارند (در گوگل، این عبارت را جست‌وجو کنید: ایسپا، محبوبیت رئیس‌جمهور). در همین نظرسنجی ۷۷ درصد مردم محبوبیت وی را زیاد و خیلی زیاد ارزیابی کردند؛ البته اگر دولت جدید اشتباهات جدیدی داشته باشد یا خطاهای قبلی را تکرار کند، روند اعتماد مردم به آن می‌تواند افت کند. از سوی دیگر، یکی از دلایل حضور کم‌رنگ در انتخابات هر کشور حس عدم تعلق است، یعنی اگر بسیاری از مردم احتمال قوی بدهند که برنده انتخابات را می‌شناسند، انگیزه کمی برای شرکت در آن خواهند داشت. هم طرفداران این کاندیدا حس می‌کنند به حضورشان در انتخابات نیازی نیست و هم مخالفان او حس می‌کنند حضورشان تأثیری در نتیجه نخواهد داشت. برای اینکه این فرضیه در مورد ایران آزمایش شود در نظرسنجی اخیر دانشگاه مریلند در مورد سه کاندیدای احتمالی که شرکتشان می‌توانست باعث گرم شدن انتخابات شود، از مردم سؤال شد: ظریف، لاریجانی و احمدی‌نژاد. ۲۳ درصد گفتند اگر ظریف کاندیدا می‌شد، رئیسی برنده نمی‌شد، اما ۷۳ درصد گفتند باز هم رئیسی برنده می‌شد. ۱۲ درصد گفتند اگر لاریجانی رد صلاحیت نمی‌شد، رئیسی برنده نمی‌شد، اما ۸۲ درصد گفتند باز هم رئیسی برنده می‌شد. ۳۵ درصد گفتند اگر احمدی‌نژاد رد صلاحیت نمی‌شد، رئیسی برنده نمی‌شد، اما ۵۸ درصد گفتند باز هم رئیسی برنده می‌شد. پس حسی قوی در مردم وجود داشت که رئیسی به هر حال برنده انتخابات خواهد شد. همچنین از کسانی که در انتخابات رأی ندادند پرسیده شد آیا علت عدم شرکت شما این بود که تصور می‌کردید در هر صورت رئیسی برنده خواهد شد. ۴۸ درصد از این گروه گفتند این علت اصلی یا یکی از علل عدم شرکت آنان در انتخابات بوده است. پس گرچه از نظر بسیاری از مردم، حضور کاندیداهای دیگر در انتخابات می‌توانست آن را بیشتر رقابتی کند، محبوبیت رئیسی باعث شد بسیاری از شرکت در انتخابات منصرف شوند. احتمالاً به همین علت، محبوبیت رئیسی پس از شروع به کار دولت او، بیشتر از درصد آرایی است که در انتخابات به دست آورده است.
هر کس می‌تواند برای عدم شرکت در انتخابات، دلایل ترکیبی و متعددی داشته باشد، اما از کسانی که به گفته خودشان رأی نداده بودند پرسیده شد مهم‌ترین علت برای شرکت نکردن ایشان در انتخابات چه بود. ۱۴ درصد از این افراد گفتند علت اصلی عمل نکردن رؤسای جمهور سابق به وعده‌های خود است. ۸ درصد گفتند به هیچ‌یک از کاندیداها اعتماد نداشتند. ۷ درصد گفتند هیچ‌یک از کاندیداها صلاحیت نداشتند. ۸ درصد گفتند مهم نیست چه کسی رئیس‌جمهور شود، چون به هر حال اوضاع کشور بهبود نخواهد یافت. ۱۰ درصد گفتند برنده از قبل تعیین شده بود. ۶ درصد رد صلاحیت‌ها را علت اصلی معرفی کردند. ۵ درصد گفتند رأی مردم اثری ندارد. ۱۲ درصد گفتند به اوضاع بد اقتصادی اعتراض داشتند. ۱۳ درصد گفتند مهم‌ترین علت، نگرانی آن‌ها از ابتلا به کرونا بود. ۵ درصد گفتند در روز رأی‌گیری بیمار بودند. همچنین از کسانی که به گفته خودشان، رأی باطل در صندوق‌ها انداخته بودند علت اصلی این اقدام پرسیده شد. ۵۵ درصد از این افراد گفتند به هیچ‌یک از کاندیداها علاقه‌ای نداشتند. ۱۵ درصد گفتند به‌طورکلی به مقامات اعتماد ندارند. ۹ درصد گفتند شناخت کافی از کاندیداها نداشتند. ۴ درصد گفتند نگران عواقب رأی ندادن بودند.
بقیه سؤالات نظرسنجی دانشگاه مریلند درباره چیست؟
تعدادی از سؤال‌ها درباره مسائل داخلی ایران بود: مهم‌ترین چالش‌های دولت رئیسی چیست؟ دلایل مشکلات اقتصادی ایران چیست؟ راه خروج از این مشکلات اقتصادی چیست؟ از وضع زندگی خود چقدر رضایت دارید؟ درباره وضع زندگی خود پنج سال بعد از این، چه تصوری دارید؟ به نهادهای حکومتی مانند ارتش، پلیس، قوه قضائیه، مجلس، شوراهای محلی و غیره چقدر اعتماد دارید؟ آیا انتظار دارید در ده سال آینده تغییرات مهمی در قانون اساسی یا نظام کشور رخ دهد؟ نظر شما درباره افزایش یا کاهش تعداد و دامنه تظاهرات اعتراضی در ده سال اخیر چیست؟ از نظر شما اهداف این تظاهرات چیست؟ به نظر شما آیا تعداد و دامنه این تظاهرات در پنج سال آینده بیشتر یا کمتر خواهد شد؟ برای اطلاع از اخبار داخلی و خارجی، چقدر از تلویزیون ایران، شبکه‌های اجتماعی و ماهواره استفاده می‌کنید؟ اگر از ماهواره برای کسب خبر بهره می‌برید بیشتر بی‌بی‌سی را دنبال می‌کنید یا صدای امریکا؟ از نظر شما منابع مختلف خبری شامل تلویزیون ایران، شبکه‌های اجتماعی، بی‌بی‌سی و صدای امریکا هریک چقدر معتبر هستند؟ آیا دولت ایران حق دارد شبکه‌های اجتماعی را در مواقع ناآرامی مثل سال‌های گذشته مسدود کند؟
سؤالاتی نیز درباره سیاست خارجی پرسیده شد: نظر شما درباره هریک از کشورهای چین، روسیه، امریکا و عربستان سعودی چیست؟ آیا ایران باید روابط خود با آسیا را بیشتر توسعه دهد یا با اروپا؟ آیا تفاهم همکاری ۲۵ ساله با چین را به نفع ایران می‌دانید؟ آیا سپردن پروژه‌های توسعه نفتی ایران به چین را مفید می‌دانید؟ آیا توسعه روابط ایران با چین باعث دخالت آن کشور در امور داخلی یا سیاست خارجی ایران خواهد شد؟ سیاست‌های دولت بایدن درباره ایران چقدر دوستانه یا خصمانه است؟ سیاست امریکا درباره دسترسی ایران به کالاهای انسان‌دوستانه نظیر دارو را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا امریکا توانایی افزایش فشار اقتصادی بر ایران را دارد؟ آیا امریکا از شروع جنگ صدام حسین علیه ایران اطلاع قبلی داشته و می‌توانسته در جلوگیری از آن ایفای نقش کند؟ آیا امریکا از حملات تروریستی سال‌های اخیر علیه ایران اطلاع قبلی داشته و می‌توانسته مانع آن‌ها شود؟ تحریم‌های خارجی علیه وضعیت حقوق بشر در ایران، چه تأثیری بر ایران دارد و آیا به وضع حقوق بشر کمک می‌کند؟
این سؤالات درباره برجام پرسیده شد: آیا فکر می‌کنید برجام با بازگشت امریکا به آن احیا خواهد شد؟ آیا ایران می‌تواند به وعده‌های امریکا پس از بازگشت به برجام اعتماد کند؟ امریکا در زمینه برجام باید چه قدم‌هایی برای نشان دادن حسن نیت خود به ایران بردارد؟ آیا به سایر طرف‌های برجام می‌توان اعتماد کرد؟ آیا ایران باید انعطاف بیشتری از خود نشان دهد تا برجام احیا شود؟ اگر امریکا تضمینی به ایران درباره عمل به برجام ندهد، ایران باید چه واکنشی نشان دهد؟ تجربه برجام به ایران چه چیزی را درباره اعتماد و سازش با طرف‌های خارجی نشان داد؟ اگر برجام احیا شود، آیا اقتصاد ایران بهبود خواهد یافت؟ اگر برجام احیا نشود و ایران به توسعه نامحدود برنامه هسته‌ای خود ادامه دهد، وضع اقتصاد، تجارت خارجی، امنیت و جایگاه جهانی ایران چگونه خواهد شد؟ اگر امریکا به برجام بازنگردد، همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای باید در چه سطحی باشد؟ آیا امریکا از خرابکاری‌ها در تأسیسات اتمی نطنز و ترور دانشمندان هسته‌ای ایران اطلاع قبلی داشته و می‌توانسته در جلوگیری از آن‌ها به ایران کمک کند؟
سؤالاتی نیز درباره نقش منطقه‌ای ایران پرسیده شد: نظر شما درباره مذاکره با سایر کشورهای خاورمیانه برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای چیست؟ ایران باید چه روشی را برای حل مسائل منطقه دنبال کند؟ نظر شما درباره شیعیان حوثی یمن چیست؟ ایران در زمینه جنگ یمن باید چگونه عمل کند؟ درباره حضور و عملکرد نظامی ایران در عراق چه می‌دانید؟ ایران باید از نظر نظامی در عراق چه روشی را دنبال کند؟ نظر شما درباره حشدالشعبی عراق چیست؟ نظر شما درباره حزب‌الله لبنان چیست؟ توسعه توان موشکی ایران چقدر اهمیت دارد؟ آیا موشک‌های پیشرفته توانسته‌اند امنیت ایران را در برابر حملات خارجی افزایش دهند؟ آیا امریکا از حملات داعش برای تسخیر عراق در سال‌های گذشته اطلاع قبلی داشته و می‌توانسته در جلوگیری از آن‌ها به عراق کمک کند؟ آیا ایران باید از توان نظامی خود برای اهدافی چون: افزایش فشار بر امریکا برای ترک منطقه، کاهش خطر تروریسم از نوع داعش، کاهش خطر سازمان مجاهدین خلق یا حفاظت از مکان‌های مقدس و زائران شیعه آن‌ها در منطقه استفاده کند؟ آیا خروج نظامیان امریکا از افغانستان به نفع ایران است؟ آیا با خروج امریکا، مناطق شرقی ایران امن‌تر شده است؟ نظر شما درباره طالبان چیست؟ آیا در حکومت طالبان، آوارگان افغانی بیشتری به ایران خواهند آمد؟ آیا در این دوران، قاچاق مواد مخدر از مرز افغانستان به‌سوی ایران بیشتر خواهد شد؟ سیاست ایران درباره افغانستان تحت حکومت طالبان باید چگونه باشد؟
آیا همه نظرسنجی‌های خارجی درباره ایران اعتبار دارند؟
یک نمونه جالب ادعاهای یک مؤسسه نظرسنجی به نام گمان۹ است که تحت مدیریت چند ایرانی در هلند مستقر است. این مؤسسه می‌گوید مذهب اکثریت مردم ایران تغییر کرده است. مؤسسات بی‌طرف بین‌المللی، آمار مسلمانان در ایران را بارها اعلام کرده‌اند. مثلاً پیو طبق آمار خود در ۲۰۱۶ می‌گوید بیش از ۹۹ درصد ایرانیان مسلمان هستند و ۷۸ درصد آنان نقش مذهب را در زندگی خود بسیار مهم می‌دانند. آمار سازمان سیا در ۲۰۱۱ می‌گوید بیش از ۹۰ درصد ایرانیان شیعه‌اند و کمتر از ۱۰ درصد آنان سنی و یا اهل تصوف‌اند. آمار گالوپ در ۲۰۱۶ می‌گوید ۸۶ درصد ایرانیان خود را مذهبی می‌دانند. آمار WVS در ۲۰۲۰ می‌گوید بیش از ۹۶ درصد ایرانیان مسلمان هستند.۱۰
فقط مؤسسه گمان است که آمارهای عجیب و بسیار متفاوتی درباره مذهب ایرانیان اعلام کرده: ۳۲ درصد شیعه، ۵ درصد سنی، ۳ درصد صوفی شیعه، ۸ درصد زرتشتی، ۱.۵ درصد مسیحی، ۰.۵ درصد بهایی، ۷ درصد معنویت‌گرا، ۲۲ درصد بدون دین مشخص، ۹ درصد ملحد، ۶ درصد آگنوستیک (ندانم‌گرا) و ۳ درصد اومانیست. جالب است گمان بر اساس یک نظرسنجی دیگر خود ادعا می‌کند مشروطه‌خواهان سلطنتی بیشتر از هر گروه دیگری در ایران هوادار دارند و رضا پهلوی ۴۴ درصد آرای مردم را در یک انتخابات آزاد به دست خواهد آورد.
از کجا می‌توان فهمید نظرسنجی‌های مؤسسه گمان ایراد دارد؟
اولاً، ناسازگاری آمارهای گمان با نتایج سایر نظرسنجی‌ها این را نشان می‌دهد؛ ثانیاً، نوع پرسش‌های این گروه جهت‌دار است، به‌طوری‌که بیشتر گزینه‌های آن بر اساس گرایش‌های مخالفان جمهوری اسلامی تدوین شده است؛ بنابراین سایر افراد را از شرکت در نظرسنجی منصرف می‌کند. در یک نظرسنجی عادلانه، نوع سؤالات و گزینه‌ها نباید به مخاطب خط بدهند یا او را از مشارکت منصرف کنند. مشکل دیگر آنلاین بودن این نظرسنجی است. هکرها به‌سادگی می‌توانند تعداد زیادی رأی دلخواه خود را به‌طور تصنعی در یک نظرسنجی آنلاین وارد کنند، حتی نرم‌افزارهایی برای این کار طراحی شده که هر کس می‌تواند از آن‌ها بهره ببرد. از سوی دیگر به دلیل سوابق مؤسسه گمان، این نظرسنجی بیشتر در کانال‌های مخالف جمهوری اسلامی عرضه می‌شود و مخاطبان خاص آن کانال‌ها آن را بیشتر می‌بینند. یک نظرسنجی عادلانه باید بر اساس توزیع جمعیتی مناطق کشور، مخاطبان خود را به شکل تصادفی در میان همه مردم به نسبت جمعیت هر منطقه و بدون توجه به گرایش سیاسی آن‌ها پیدا کند. این نکته‌ها را مؤسسات معتبر رعایت می‌کنند.■
پی‌نوشت:
۱.https://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Maryland,_College_Park
۲.https://cissm.umd.edu/research-impact/publications/iranian-public-opinion-start-raisi-administration
https://www.iranpoll.com/s/Iranian-Public-Opinion-Sept-2021-Full-Report.pdf
۳.https://news.gallup.com/poll/355973/iranians-show-faith-new-president.aspx
۴.Center for International and Security Studies at Maryland (CISSM)
- Pew
۶.World Values Survey(WVS)
۷.IranPoll
۸.Atlantic Council
۹.Gamaan
۱۰.https://en.wikipedia.org/wiki/Christianity_in_Iran
https://en.wikipedia.org/wiki/Religion_in_Iran
http://www.worldvaluessurvey.org/WVSDocumentationWV7.jsp
