مصطفی ایزدی
نگاهی گذرا به آثار قلمی فضل‌الله صلواتی
مردم فاضل و ادب‌دوست اصفهان بر آن‌اند در آستانه چهل‌ویکمین سالگرد انقلاب (در روز ۱۰ بهمن) نکوداشتی برای استاد فرهیخته، دکتر فضل‌الله صلواتی ترتیب دهند. چشم‌انداز ایران افتخار دارد مقاله تحقیقی مهندس مصطفی ایزدی درباره تألیفات ایشان را به همین مناسبت منتشر کند. دکتر صلواتی بیش از پنجاه سال مستمراً در تقویت دین و دردمندی نسبت به محرومان کوشیده است، باشد که سرمشق جوانان اصفهان و ایران قرار گیرد.
در اصفهان که یک شهر فرهنگی مذهبی پرآوازه است، شخصیت‌های زیادی پرورش یافته‌اند که هرکدام در یک زمینه یا در زمینه‌های گوناگون منشأ آثار ارزشمند ملی یا محلی بوده‌اند. دکتر فضل‌الله صلواتی یکی از این شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار عصر ماست که از سال‌های اولیه دهه ۴۰ تاکنون، با روحیه‌ای مردمی و تلاشی دامنه‌دار توانسته خدمات فرهنگی و آموزشی و سیاسی فراوانی به جوانان اصفهان و به فرهنگ اسلامی ارائه کند. وی در خانواده‌ای مذهبی و فعال در عرصه علم و فرهنگ بالیده است و از همان جوانی که در دبیرستان به فراگیری دانش می‌پرداخت تلاش فرهنگی را به شکل‌های گوناگون آغاز کرده و تا امروز که بیش از شصت سال از آن زمان می‌گذرد همچنان در این عرصه مشغول است. از تأسیس انجمن اسلامی در دبیرستان‌ها برای فعالیت‌های مذهبی تا تشکیل اردوهای جوانان و از مقاله‌نویسی تا سخنرانی و گسترش این فعالیت‌ها به دانشگاه اصفهان و سپس دانشگاه تهران، از تأسیس کتاب‌فروشی تا انتشار نشریه، از سرودن شعر تا تألیف کتاب‌های ارزشمند و البته هر نوع فعالیتی که سطح دانش دینی جوانان را بالا ببرد، در دستور کار همیشگی او بوده و هست. همه آنچه به قلم آمد، غیر از فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی و تحمل زندان‌های متعدد و تبعیدهای چندین ساله اوست که خود فصل سودمندی از زندگی این ایرانی آزاده و تسلیم‌ناپذیر است.
دکتر صلواتی هیچ‌گاه ارزش فرصت‌هایی را که در اختیار داشته و دارد نادیده گرفته و از همه آن‌ها برای خلق اثری آموزنده بهره فراوان می‌برد. در این نوشته نگاهی کوتاه به آثار پژوهشی، قلمی و ذوقی این اندیشمند شجاع انداخته‌ایم:
۱- «تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمدتقی (ع)»
در این پژوهش تاریخی، استاد صلواتی، پس از نگاهی کوتاه به زندگی حضرت جوادالائمه (ع) به سراغ بررسی تاریخ جهان در روزگار امام نهم شیعیان رفته و خصوصاً به چند فرقه مذهبی در عصر آن امام نظر انداخته است. بعد از آن موضوع حکومت عباسیان و انحراف آنان و نیز برخی عوامل انحراف و اختناق در زمان آن‌ها را پیش کشیده، سپس از آنچه در زمان امام جواد (ع) اتفاق افتاده ذکری به میان آورده است. نگاهی به ترقیات و پیشرفت‌های علمی و هنری در دوران امام نهم، شناخت جامعه و حرکت‌ها و انقلاب‌ها در دوران حضرت جواد (ع)، طاغوت‌ها و عوامل ضد اسلامی و ضد مردمی در زمان امام نهم (ع)، امامت و رهبری جامعه و تشکیل حکومت اسلامی، نقش امام محمدتقی (ع) در حرکت‌های زمان، نگاهی به زندگی و شهادت حضرت جوادالائمه (ع)، فرزندان و اصحاب امام نهم، نامه‌ها، نصایح و گفته‌های امام نهم و مزار پاک امام محمدتقی(ع) و زیارت آن بزرگوار، موضوعاتی است که دکتر صلواتی آن‌ها را به بحث گذاشته است. انتهای این کتاب ششصدصفحه‌ای به زیور آلبوم تصاویر، مدارک و مأخذ و فهرست اعلام مزین شده است.
کتاب تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمدتقی (ع) را انتشارات روزنامه اطلاعات سال ۱۳۸۴ منتشر کرده است. چاپ سوم این کتاب در سال ۱۳۹۳ منتشر و راهی بازار کتاب شده است.
۲- تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمدباقر (ع)
این کتاب، پژوهشی جامع از یک دوران مهم تاریخ اسلام است که بر محوریت امام پنجم شیعیان (ع) انجام گرفته است. دکتر صلواتی با صرف وقت و حوصله زیاد، پرمطلب‌ترین کتاب خود را تا این تاریخ به رشته تحریر درآورده است. این اثر حدوداً ۱۸۰۰ صفحه‌ای دربردارنده موضوعات و مباحث گوناگونی است که نگاه فهرست‌وار به مطالب آن، چه‌بسا نوشته‌ای طولانی بطلبد، با این وجود، کوتاه و گزیده اشاره می‌شود:
زندگی امام محمدباقر (ع) و کلیاتی در بحث امامت و ولایت، مسائل اجتماعی مسلمانان، تمدن و دانش مسلمین ازجمله علم کلام و نحله‌های کلامی و دانش حدیث در قرون اول و دوم هجری و ورود اسلام به ایران، رویدادها، نهضت‌ها و شورش‌های قبیله‌ای در زمان امام پنجم (ع)، فقه و فقاهت و شعر و شاعران و ادیبان تا اوایل قرن دوم هجری، خلفای اموی در روزگار امام باقر (ع) و سقوط بنی‌امیه، کشورگشایی‌ها در آن زمان، صحابیان پیامبر (ص) و صحابان حضرت علی (ع) که تا زمان امام محمدباقر (ع) زنده بودند، برخی معاریف و عالمان و تابعین زمان آن حضرت و نیز راویان و شاگردان و صحابه حضرت باقر (ع)، خاندان و خویشاوندان امام محمدباقر (ع) و جلوه‌هایی از دانش آن بزرگوار، نقش امام در حرکت‌های ضد ظلم. فضائل، فرمایشات و نصایح باقرالعلوم (ع) در زمینه‌های گوناگون به همراه وصیت‌های آن امام همام؛ شهادت امام و مزار مطهر آن حضرت در بقیع و زیارت پیامبر (ص) و امامان (ع) و عباد صالح خدا؛ سخن پایانی؛ تصاویر بقیع و نمایه‌ها پایان‌بخش صفحات کتاب هستند. کتاب تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمدباقر (ع) آماده انتشار توسط نشر صمدیه است.
۳- سقوط شاه و پیروزی انقلاب اسلامی
دکتر صلواتی وقتی دست به کار می‌شود که تاریخی از مقاطع گوناگون ایران یا صدر اسلام تألیف کند، به‌اندازه کافی وقت می‌گذارد تا اثری جامع در موضوع مورد نظرش را تحویل علاقه‌مندان به آن موضوع بدهد، ازجمله کتابی را در علل سقوط شاه و پیروزی انقلاب اسلامی تألیف کرده که بسیار خواندنی است. در این کتاب هم عوامل درون حکومتی رژیم پهلوی را بررسی کرده و هم عوامل بیرون از حکومت برای سقوط شاه را مورد بحث قرار داده است. مباحث بخش اول، یعنی عوامل درون حکومت را در ذیل ۲۱ فصل، موضوع‌بندی کرده و بررسی‌های بخش دوم، یعنی عوامل بیرون از حکومت را ذیل پانزده فصل، عنوان‌بندی کرده است. چکیده عناوین بخش اول به این شرح است: خودمحوری شاه؛ بی‌خبری از واقعیت‌های جهانی؛ نداشتن تخصص و تعهد؛ غرور شاه و عدم تمکین به قانون اساسی انقلاب مشروطیت؛ نداشتن برنامه اقتصادی و بی‌اعتنایی به باورهای جامعه؛ اختناق و عدم آزادی و ستمگری و حق‌ناشناسی؛ ثروت‌اندوزی و فساد شاه و دربار او؛ ملی‌گرایی افراطی و شعار مدرنیزه کردن کشور؛ تک‌حزبی کردن تحمیلی و تغییر تاریخ هجری؛ حمایت از اسرائیل و وحشت افراطی از کمونیسم؛ اتکای شاه به قوای نظامی به‌جای اتکا به مردم و… عوامل دیگر داخل دربار و حکومت؛ اما گزیده عوامل بیرون از حکومت که به سقوط شاه منجر شد عبارت‌اند از: اسلام‌گرایی، عدالت‌خواهی، حق‌طلبی و دیگر مطالبات مردم؛ آگاهی‌بخشی فرهیختگان و روحانیون به رهبری بلامنازع و قاطع امام خمینی؛ فعالیت مساجد و انجمن‌های اسلامی دانشجویی و دانش‌آموزی؛ تظاهرات و اعتصابات؛ سیاست حقوق بشری کارتر و کارشکنی‌های انگلیس و امریکا؛ فساد اداری و ناهماهنگی مراکز قدرت و…
کتاب سقوط شاه را انتشارات روزنامه اطلاعات در ۱۰۰۰ صفحه و شمارگان ۱۰۵۰ نسخه در سال ۱۳۹۶ منتشر کرده است.
۴- تفسیر و مفسران شیعه
این کتاب را دکتر صلواتی به‌اتفاق یکی از فرهیختگان متدین اصفهانی، زنده‌یاد دکتر سید محمد شفیعی، تحقیق و تألیف کرده است. گام‌های اولیه را دکتر شفیعی، دبیر دبیرستان‌های تهران و استاد دانشگاه شیراز برداشته و آن را در یک کتاب کوچک منتشر ساخته است، اما همیشه به دنبال فرصتی می‌گشته که تحقیق در تفاسیر شیعی و معرفی مفسران شیعه را تکمیل نماید، ولی بیماری سال‌های آخر عمر این فرصت را به او نداده بود تا اینکه تکمیل آن را به عهد دکتر فضل‌الله صلواتی گذاشته و از دنیا رفته است. دکتر صلواتی هم با دقت تمام، کار پژوهش‌های بسیاری را عهده‌دار شده و طی چندین سال تحقیق توانست از عهده این کار برآید و کتابی با عنوان تفاسیر و مفسران شیعه تحویل علاقه‌مندان بدهد. این کتاب ۶۵۶ صفحه‌ای در شش مبحث تدوین شده است. در آغاز کتاب دکتر صلواتی مقدمه‌ای در چگونگی تألیف این کتاب و زندگی استاد سید محمد شفیعی نوشته و ذیل هر مبحث به معرفی آثار قرآنی و تفسیرها و مفسران قرآن که اعتقاد شیعی داشتند را از قرون اولیه هجری تا زمان حاضر نام برده و به معرفی آنان پرداخته است. این کتاب را انتشارات روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۹۱ در شمارگان ۲۱۰۰ نسخه منتشر کرده است.
۵- سیاه‌کاری‌های بنی‌امیه
یکی از خواندنی‌ترین کتاب‌های تاریخ اسلام، کتاب ارزشمند سیاه‌کاری‌های بنی‌امیه است. در این کتاب که با دو مقدمه از مهندس لطف‌الله میثمی و حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین محمدعلی کوشا شروع می‌شود، به معرفی پیشینه و آبا و اجداد ابوسفیان و فرزندان فاسد و قدرت‌طلب او از معاویه تا مروان بن محمد، آخرین خلیفه از خاندان امیه و آغاز حکومت عباسیان بر سرزمین‌های اسلامی پرداخته شده است. در آخر کتب هم صفحاتی را به بنی‌امیه در آندلس و نیز عالمان در خدمت خلفای بنی‌امیه اختصاص داده است. بدیهی است لابه‌لای مباحث کتاب، ظلم‌ها و جفاهای بنی‌امیه علیه شیعیان آل علی (ع) به‌ویژه حادثه عظیم کربلا به‌خوبی و با دقت تمام مورد تحقیق قرار گرفته و سیاه‌کاری این خاندان ستم‌پیشه به‌ظاهر مسلمان را روشن کرده است.
کتاب سیاه‌کاری‌های بنی‌امیه در چند سال متوالی تألیف شده، اما قبل از اینکه به‌صورت کتاب درآید به‌مرور در مجله «چشم‌انداز ایران» به مدیریت مهندس میثمی چاپ شده است. آن مقالات مفصل پس از پایان پژوهش، گردآوری و تنظیم شد و به‌صورت کتاب در ۸۲۰ صفحه توسط انتشارات صمدیه منتشر شد. چاپ دوم این کتاب در سال جاری (۱۳۹۸) وارد بازار کتاب شد.
۶- گذری به چین
دکتر صلواتی یک سفرنامه هم دارد که نشان می‌دهد هیچ‌گاه و در هیچ شرایطی قلم و کاغذ را به زمین نگذاشته و نمی‌گذارد. کتاب گذری به چین سفرنامه‌ای است نگارش‌یافته به دست استاد صلواتی از سفر به پرجمعیت‌ترین کشور جهان، که می‌توان آن را بهترین سوغات دانست که از پشت دیوار چین آورده است. این کتاب مجموعه‌ای از دانسته‌ها و خاطرات است که در سیصد صفحه تدوین و به علاقه‌مندان و پژوهشگران تقدیم شده است. آنچه از این اثر برمی‌آید دکتر صلواتی در چین شهرها و روستاهای متعددی را دیده و به مراکز مهمی سر زده و یادداشت‌های فراوانی را از مشاهدات و مطالعات و معلومات خود نوشته و ذیل عناوین گوناگون تدوین کرده است. دیدار از آثار باستانی، دانشگاه‌ها، نمایشگاه‌ها، موزه‌ها و سایر جاهای دیدنی را گزارش کرده است. استاد صلواتی به‌عنوان یک پژوهشگر، هر آنچه را دیده و شنیده و در کتاب‌ها و نشریات چین خوانده به رشته تحریر درآورده تا نسل‌های آینده به آگاهی بیشتری دست یابند. کتاب گذری به چین را انتشارات فرهنگ مردم، در سال ۱۳۸۲ در شمارگان ۳۳۰۰ نسخه منتشر کرد.
۷- مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت اصفهان
قرار بود در اردیبهشت‌ماه ۱۳۷۱، به همت مردم و مسئولان اصفهان و با همراهی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد ـ یونسکوـ کنگره‌ای در پایتخت صفویان و سلجوقیان با عنوان «کنگره جهانی بزرگداشت اصفهان» برگزار شود تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام را بیش از پیش به علاقه‌مندان ایران و اسلام بشناسانند که متأسفانه به دلیل کارشکنی‌های عده‌ای تنگ‌نظر و متحجر، این کار بسیار ارزشمند به‌موقع و به‌طور کامل انجام نشد. دکتر فضل‌الله صلواتی دبیر علمی این کنگره بود. وی توانست کارهای فرهنگی خوبی در قالب کتاب برای معرفی اصفهان انجام دهد. یکی از این کارها، دعوت از دانشمندان و پژوهشگران و ایران‌شناسان برای ارسال مقاله جهت طرح در کنگره بود. تعداد مقالات رسیده به دبیرخانه به‌قدری زیاد بود که پس از بررسی آن‌ها تعداد ۶۶ مقاله برتر انتخاب شد. دکتر صلواتی در سال‌های بعد این مقالات را در کتابی با عنوان مجموعه مقالات گردآورد و با نوشتن مقدمه‌ای خواندنی در ابتدای کتاب و مقاله مفصلی در انتهای آن، این کتاب سودمند را به ناشر سپرد تا منتشر کند. انتشارات روزنامه اطلاعات این کتاب ۸۶۰ صفحه‌ای را در سال ۱۳۸۵ و در شمارگان ۲۱۰۰ نسخه چاپ و راهی بازار کتاب کرد. آقای صلواتی از موضع دبیری علمی کنگره، همت کرد تا تعدادی از کتاب‌هایی را که توسط ایرانیان و خارجی‌ها درباره اصفهان نوشته بودند منتشر شود. در حال حاضر چهار نمونه از این کتاب‌ها که دکتر صلواتی برای هرکدام از آن‌ها مقدمه مناسب موضوع مطرح‌‌شده در هریک از آن‌ها، نوشته است در اختیار نگارنده می‌باشد. این چهار کتاب عبارت‌اند از: ۱ – سفرنامه شاردن (قسمت اصفهان) ترجمه حسین عریضی. (نشر گلها – ۱۳۷۹) ۲ – سفرنامه سانسون (وضع ایران در عهد شاه سلیمان صفوی)، ترجمه محمد مهیار (نشر گلها – ۱۳۷۷) ۳ – برج‌های کبوتر اصفهان، نوشته: سید محمد محمودیان و علی چیت‌ساز. (نشر گلها – ۱۳۷۹) ۴ –زاینده‌رود از سرچشمه تا مرداب، نوشته: دکتر سید حسن حسینی ابری. (نشر گلها – ۱۳۷۹)
۸- سخن عاشورا
سخن عاشورا از تألیفات قدیمی دکتر صلواتی است که نزدیک به پنجاه سال قبل توسط انتشارات خرد که متعلق به آقای صلواتی بود منتشر شده است. پژوهش صورت‌گرفته در این کتاب از خلافت امام علی (ع) و خلافت امام حسن (ع) و حکومت معاویه شروع شده و به سلطنت یزید بن معاویه و فعالیت‌های ضد اسلامی او که امام حسین (ع) قصد خنثی کردن آن‌ها را داشت، رسیده است. سپس وارد زندگی و رفتار و گفتار امام سوم شیعیان و قضایای عاشورا در کربلا شده است. در انتها هم نمونه‌هایی از کتاب‌های تألیف‌شده پیرامون زندگی امام حسین(ع) را معرفی کرده است. دو سه صفحه پایانی این کتاب ۱۹۵ صفحه‌ای به چند قطعه از سروده‌های دکتر صلواتی مزین شده است.
کتاب سخن عاشورا در ۳۰۰۰ نسخه و با قیمت ۲۵ ریال راهی بازار کتاب شده بود.
۹- گزارشی از حماسه پانزده خرداد در اصفهان به روایت خاطرات
این کتاب ۱۲۰ صفحه‌ای که بحث «سیری در سوابق خاطره‌نویس در ایران» را هم همراه خود دارد، همان‌گونه که از نامش پیداست به رخدادهای نیمه خرداد سال ۴۲ پرداخته تا اتفاقات آن روز و روزهای پس از آن‌که درواقع آغاز نهضت امام خمینی بوده، فراموش نشود.
بخش اول این کتاب، خاطرات دکتر فضل‌الله صلواتی است که از حضور فعالانه خود در رویدادهای آن سال‌ها گفته است. بخش دوم کتاب هم خاطرات دکتر محمدباقر کتابی است. بخش سوم کتاب نیز به اهمیت و تاریخچه خاطره‌نویسی و خاطره‌گویی و ضرورت آن برای روشن کردن زوایای تاریخ اختصاص دارد که این بخش هم به قلم دکتر صلواتی نگارش یافته است.
کتاب فوق‌الذکر را بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، شعبه اصفهان، در تابستان ۱۳۷۱ و در ۳۰۰۰ نسخه منتشر کرده است.
۱۰- نوای آزادی
دکتر فضل‌الله صلواتی علاوه بر فعالیت انقلابی و سیاسی و علمی، از ذوق شاعری هم بهره‌مند است، اگرچه نمی‌توان وی را یک شاعر پرکار و فعال در این عرصه دانست، اما در زمانی که جوانان ایرانی برای بیان احساسات انقلابی خود نیازمند سرودها و اشعار حماسه‌آفرین، به‌ویژه با درون‌مایه‌های دینی و مذهبی بودند دکتر صلواتی از ذوق هنرمندانه خویش بهره‌های وافر برد و با سرودن چکامه‌های دل‌نشین و حرکت آفرین، تا حدودی به این نیاز روحی و اجتماعی و سیاسی پاسخ مثبت داد. می‌دانیم که در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ شعرهای حماسی عموماً توسط شاعران و سخنوران چپ که ایده غیرمذهبی داشتند سروده می‌شد و در حوزه اندیشه دینی، سرایندگان زیادی یافت نمی‌شدند. به همین دلیل اشعار دکتر صلواتی نه‌تنها در منطقه اصفهان، که در بسیاری از نقاط کشور مورد استقبال قرارگرفته و خوانده می‌شد.
کتاب نوای آزادی شامل تعدادی از قطعات شعری است که دکتر صلواتی آن‌ها را گردآورده و به دست چاپ سپرده است. این کتاب را انتشارات بدر در ۱۱۰ صفحه، با ۵۰۰۰ نسخه، در اسفندماه ۱۳۵۷ به دست علاقه‌مندان رسانده است.
۱۱- بهار آزادی
کتاب بهار آزادی نیز همچون کتاب نوای آزادی دربرگیرنده تعداد دیگری از اشعار دکتر صلواتی است که آن‌هم توسط انتشارات بدر چاپ و منتشر کرده است. یادآوری می‌شود که دکتر صلواتی از تخلص «طوفان» در اشعار خود استفاده می‌کرد. به‌جز این دو دفتر شعر، از ایشان اشعار دیگری منتشر نشده، اما عدم انتشار کتاب شعر دیگر به معنی این نیست که ایشان از شاعری دست کشیده و دیگر سروده‌ای ندارد.
۱۲- خاطرات و سرگذشت‌ها، مروری بر حوادث نیم‌قرن اخیر ایران و اصفهان
هشتاد سال عمر پرجوش‌وخروش و سرشار از فعالیت‌های گوناگون سیاسی، انقلابی، علمی، فرهنگی، آموزشی، اجتماعی، اداری و تقنینی دکتر صلواتی، منعکس‌کننده بخشی از تاریخ زادگاه و میهن این فرزانه فرهیخته است و نگارش و انتشار این تاریخ چقدر موردنیاز علاقه‌مندان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران و به‌خصوص استان پرآوازه، آزاده‌پرور و همیشه درصحنه اصفهان است. دکتر فضل‌الله صلواتی این نیاز را به‌خوبی احساس کرده، لذا از چندین سال پیش شروع به نوشتن خاطرات خود و دانسته‌های خویش از رویدادها و تحولات ده‌ها سال اخیر نموده است. برحسب آگاهی‌های صاحب این قلم، ایشان خاطرات و دانسته‌های خود را در یک مجموعه شش‌جلدی، به جامعه علمی و فرهنگی کشور ارائه خواهد کرد. در حال حاضر دو جلد از این مجموعه در اختیار ناشر است که به زیور طبع آراسته گردد. معرفی این دو جلد، کار ناتمامی خواهد بود، فقط می‌توان گفت که مطالب این دو جلد به بیان آغاز زندگی دکتر صلواتی و حوادث اصفهان و ایران تا سال ۱۳۴۶ اختصاص‌یافته است. جمع صفحات کتاب دوجلدی خاطرات و سرگذشت‌ها، مروری بر حوادث نیم‌قرن اخیر ایران و اصفهان (نام موقت) به ۱۲۷۰ صفحه می‌رسد.
۱۳- یادداشت‌ها و مقالات هفته‌نامه نوید اصفهان
استاد صلواتی، در دهه ۷۰ نسبت به انتشار هفته‌نامه‌ای به نام «نوید اصفهان» اقدام کرد که این نشریه به مدت ده سال روی کیوسک مطبوعات قرار می‌گرفت. دکتر صلواتی طی این ده سال یادداشت‌ها و مقالات متعدد سیاسی و فرهنگی برای درج در هفته‌نامه نوید اصفهان می‌نوشت که اگر آن‌ها گردآوری و در یک یا دو جلد کتاب منتشر شود از تألیفات خوب ایشان به حساب خواهند آمد.▪
